Πόσοι τύποι μάσκας υπάρχουν στον κόσμο;

Πόσοι τύποι μάσκας

υπάρχουν στον κόσμο;

Είναι μερικές από τις μάσκες που έδειξα πριν από χρόνια στους φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο ύστερα από πρόσκληση του καθηγητή Γιώργου Νικολακάκη. Άλλες θεατρικές, άλλες αποκριάτικες, άλλες εθνολογικές και άλλες ιερά αντικείμενα, κειμήλια πίστης, μορφές θεοποιημένων νεκρών προγόνων, πνεύματα που τα προσκαλούν μασκοφόροι με χορούς εκστατικούς και τραγούδια. Μια φοιτήτρια είχε ρωτήσει αν μπορούσα να υπολογίσω πόσοι ειδών μάσκες υπάρχουν στον κόσμο. Δεκάδες; Εκατοντάδες; Ή μήπως χιλιάδες; Της απάντησα με μια φράση που νομίζω πως φανερώνει την πολυπλοκότητα του προβλήματος: «Υπήρξαν λαοί που δεν γνώρισαν τη γραφή, λαοί που δεν γνώρισαν τον τροχό, όμως αμφιβάλλω αν υπήρξαν λαοί που δεν γνώρισαν τη μάσκα». Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα συνάντηση με δεκάδες φοιτητές που διψούσαν για γνώση και την πολύτιμη συντροφιά των φίλων Γεωργίας Καρβουνάκη και Μιχάλη Κρασάκη αλλά και καθηγητών του κρητικού πανεπιστημίου. Όχι μόνο άγγιξαν τις μάσκες οι φοιτητές αλλά και... τις δοκίμασαν, και τις φωτογράφισαν, και αναζήτησαν τρόπους να διεισδύσουν στα άδυτα των άγνωστων πολιτισμών που τις έχουν δημιουργήσει. Γιατί αυτό ακριβώς κάνει η μάσκα: Κρύβει ή και αλλάζει το πρόσωπο αλλά φανερώνει τον εσώτερο κόσμο και τις βαθύτερες νοηματοδοτήσεις των πραγμάτων. Ιδέες και συναισθήματα, νοοτροπίες και αντιλήψεις. Εστιάσαμε σε βασικές ενότητες της μελέτης όπως:

Τι είναι μάσκα.

Η μάσκα ως πολιτισμικό αγαθό.

Τυπολογία - ταξινομητικά συστήματα.

Εκφράσεις του Συνειδητού - μαρτυρίες του Ασυνείδητου.

Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν, ο Πικάσο και οι απαρχές του Μοντερνισμού.

Αναζητώντας το νόημα.

Συλλογίζομαι, καθώς πλησιάζουν Απόκριες, πόσο ωραίες είναι οι προσπάθειες βαθύτερης κατανόησης του κόσμου μέσα από τη σπουδή των πιο λεπτών και πιο ευαίσθητων εκφάνσεων του κάθε πολιτισμού. Βλέπεις τις διαφορές και τις ομοιότητες και στο τέλος αναζητείς τα βαθύτερα αίτια, εκείνα που συνθέτουν τις πολιτιστικές, μα και τις κοινωνικές ταυτότητες των λαών και, μαζί με τις εκάστοτε συνθήκες, δημιουργούν τις ιδιαιτερότητές τους. Έτσι γιατί ο λεγόμενος «λαϊκός πολιτισμός» είναι καθρέφτης ψυχής.

Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που έμαθα για μια μάσκα - κεφαλοστολή σε μορφή κράνους που χρησιμοποιούνταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα σε σχεδόν τυποποιημένη μορφή από κατοίκους ορεινών οικισμών της Κρήτης. Ξαφνιάστηκα, δυσπίστησα κιόλας, μέχρι που ήρθε μια φωτογραφία του 1908 (την είχε εντοπίσει η εξαιρετική ερευνήτρια κυρία Ειρήνη Καλαϊτζάκη από τις Καλύβες Αποκορώνου) να επιβεβαιώσει τις προφορικές μαρτυρίες που προέρχονταν από άλλη περιοχή του νησιού. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια και από τότε που είδα μια μάσκα βικτωριανής εποχής σε κρητικό σπίτι. Την είχαν φέρει Άγγλοι στρατιώτες που υπηρετούσαν εδώ στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας και, όπως φαίνεται, δημιούργησαν μια πρόσκαιρη αλλά όχι ασήμαντη αστική μόδα.

Θυμήθηκα πάλι χτες το ερώτημα εκείνης της φοιτήτριας καθώς μιλούσα με έναν ηλικιωμένο φίλο και τον άκουγα να περιγράφει τις παιδικές του αποκριάτικες μνήμες, τότε που στα χωριά της Κρήτης οι Απόκριες δημιουργούσαν αντεστραμμένους κόσμους αμφισβητώντας κάθε αρχή και κάθε εξουσία, τότε που το λαϊκό τελετουργικό γέλιο αποτελούσε δομικό στοιχείο της γιορτής, τότε που η λαϊκή ευρηματικότητα ανέσυρε μνήμες και τις εμπλούτισε με εμπνεύσεις. Περιέγραψε με σαφήνεια και ενάργεια μια πολύ μεγάλη μάσκα (κάλυπτε ολόκληρο το κεφάλι) που την έπλεκαν με φτηνά φυσικά υλικά, από αυτά που αφθονούσαν (και αφθονούν) στην ύπαιθρο του νησιού, χωρίς όμως να απουσιάζει ο αυτοσχεδιασμός και η ευρηματικότητα των ανθρώπων. «Μου έκανες μεγάλο δώρο» του είπα  τονίζοντας πόσο πολύτιμη ήταν η πληροφορία του. Το επόμενο βήμα είναι να τη σχεδιάσει έστω και πρόχειρα σ’ ένα κομμάτι χαρτί για να διασωθεί η μορφή της.

Έτσι γιατί η έρευνα δεν τελειώνει ποτέ. Η κάθε λογής έρευνα...

Νίκος Ψιλάκης, Φεβρουάριος 2023.