ΜΝΗΜΗ ΓΙΑΝΝΗ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ
Ο χρυσελεφάντινος θρόνος του Δία
στον Ψηλορείτη
Κείμενο – φωτογραφίες ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ www.karmanor.gr
Β΄ ΜΕΡΟΣ
ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ!
Τα λατρευτικά σπήλαια της Κρήτης είναι σήμερα περισσότερα από 350. Σε πολλά απ’ αυτά παρατηρείται μια μακρά συνέχεια λατρείας. Σπήλαια που ήταν αφιερωμένα σε αρχαίες θεότητες στεγάζουν σήμερα σπηλαιώδεις ορθόδοξους ναούς. Παρ’ όλα αυτά το Ιδαίον Άντρον δεν διατήρησε ούτε την αρχαία αίγλη ούτε την ιερότητά του. Στο πέρασμα του χρόνου ονομάστηκε «Σπηλιάρα» ή «Σπηλιάρα της Βοσκοπούλας» και οι βοσκοί του Ψηλορείτη αναζητούσαν κάπου εκεί τον τάφο μιας Βοσκοπούλας, επηρεασμένοι από τοπικούς θρύλους αλλά και την αναγεννησιακή λογοτεχνία της Κρήτης. Πώς γίνεται, άραγε, να ξεχνιέται στο πέρασμα του χρόνου το περίφημο ιερό «σπήλαιο του θρόνου», ένας λαμπρός χώρος λατρείας που τον επισκέπτονταν χιλιάδες προσκυνητές από τρεις ηπείρους;
Ο Γιάννης Σακελλαράκης ήταν απόλυτα εξοικειωμένος με αυτό που λέμε «συνέχεια». Ήξερε να διακρίνει τα ψήγματα των αρχαίων πολιτισμών ερμηνεύοντας τις ψυχικές ανάγκες των ανθρώπων. Δεν είχε διστάσει να μου απαντήσει:
«Και οι θεοί πεθαίνουν, ακόμη κι αν ξαναγεννιούνται. Αλλά πεθαίνουν! Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι η τελευταία αρχαία μνεία που έχομε για το Ιδαίον προέρχεται από τη Σάμο. Στις κολώνες του Ηραίου κάποιος Πλούταρχος, που έζησε στα χρόνια του Ιουλιανού, χάραξε μιαν επιγραφή σύμφωνα με την οποία ο ίδιος είχε μυηθεί στα μυστήρια του Ιδαίου Άντρου. Μέχρι τότε λειτουργούσε αλλά κάποια στιγμή σταμάτησε να λειτουργεί γιατί ήταν το μέγιστον! Και αυτό το μέγιστον έπρεπε να αποκοπεί! Είναι ένα σύμβολο το οποίο έπρεπε να σβήσει. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλους πολύ σημαντικούς ιερούς χώρους. Σκεφτείτε το παράδειγμα των Δελφών…»
Ακούγοντάς τον θυμήθηκα τον Νίλσον, αυτόν τον σπουδαίο Σουηδό θρησκειολόγο που έγραφε με βεβαιότητα ότι οι μεγάλες θεότητες χάθηκαν εύκολα. Οι μικρές ήταν εκείνες που διασώθηκαν. Έτσι και τώρα. Το μέγιστον ιερό δεν μπορούσε να επιβιώσει. Τα μικρότερα ιερά προσαρμόστηκαν στα νεότερα θρησκευτικά δεδομένα. Εκεί που λατρεύονταν αρχαίοι θεοί εγκαταστάθηκαν άγιοι της χριστιανοσύνης…
ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΣΗΚΩΝΟΥΝ ΟΙ ΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΩΜΟ ΤΟΥΣ
Ο καθηγητής Σακελλαράκης ετοιμαζόταν εκείνη τη χρονιά να ανηφορίσει και πάλι στον Ψηλορείτη. Όχι για να σκάψει. Τόσα χρόνια μελετούσε τα ευρήματα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ήθελε να αναμορφώσει το φυσικό περιβάλλον. Να σταματήσει την υπερβόσκηση στους ιερούς χώρους και να δημιουργήσει δάση στο σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο της Ζωμίνθου, σ’ ένα εντυπωσιακό μινωικό κτήριο που είχε ανακαλύψει πάνω στο βουνό το 1984.
-Ώστε παίρνεις και πάλι τα βουνά, Γιάννη…
-Ποιοι παίρνουν τα βουνά; Οι Χαϊνηδες! Οι κουζουλοί, όπως λέμε στην Κρήτη.
-Και οι Μινωίτες;
-Μνημονεύω Οδυσσέαν Ελύτη! «Τα θεμέλια μου στα βουνά / και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους / και πάνω τους η μνήμη καίει / άκαφτη βάτος…» Το παν είναι στα βουνά. Η σωτηρία είναι στα βουνά. Η ψυχή μας είναι εκεί. Και το λέω εγώ, ένας Αιγιοπελαγίτης που έχει την αίσθηση πως γεννήθηκε πάνω σ’ ένα κύμα!
ΜΟΝΟ Ο ΔΙΑΣ ΚΑΘΟΤΑΝ ΣΕ ΘΡΟΝΟ!
Το εύρημα είναι ίσως το πιο συναρπαστικό κομμάτι στη δουλειά ενός αρχαιολόγου. Είναι ο βουβός μάρτυρας που μας έρχεται από το παρελθόν αποκομμένος από το χρόνο του. Ο ερευνητής είναι εκείνος που θα δώσει φωνή στην άψυχη (και συχνά φθαρμένη) ύλη. Κι αν υποθέσομε πως μιλούν τα άψυχα, πρέπει να ξέρεις τη γλώσσα τους! Ο Σακελλαράκης ακούμπησε με αγάπη το ελεφαντόδοντο και προσπάθησε να ανιχνεύσει την πορεία του, από κάποιο εργαστήριο της Ανατολής, από κάποιο χώρο όπου ενδημούν τα τεράστια ζώα, οι ελέφαντες, τα ζώα που πρόσφεραν στον άνθρωπο ένα από τα πολυτιμότερα υλικά της ιστορίας, μέχρι την Κρήτη. Ωστόσο, ο ερευνητής του Ψηλορείτη δεν περιορίστηκε μόνο στα τυπικά (και ουσιώδη ασφαλώς) ζητήματα της αρχαιολογίας. Επεκτάθηκε στην αναζήτηση του λατρευτικού περιβάλλοντος. Ένας θρόνος μπορεί να μη σημαίνει τίποτα για τον αμύητο. Μπορεί, όμως, να σημαίνει πολλά για τον υποψιασμένο ερευνητή. Μπορεί, ακόμη, να ανοίξει κάποιες καινούργιες σελίδες στο κεφάλαιο που λέγεται λατρεία στα βουνά.
-Πρόκειται για ένα θεολογικό θέμα, μου είχε πει ο Σακελλαράκης. Ο Θεός είναι ένθρονος. Δεν κάθεται ο καθένας στο θρόνο, μόνον ο Δίας έχει θρόνο. Οι άλλοι θεοί δεν κάθονται. Αυτό είναι ξεκαθαρισμένο από τις παραστάσεις που έχομε από την αρχαιότητα, μιλώντας γι’ αυτήν την εποχή. Για σκεφτείτε τι γίνεται ακόμη και σήμερα… Εκείνος που κάθεται στο θρόνο είναι ο Χριστός. Δεν κάθεται κανένας Άγιος στο θρόνο. Κι εδώ έρχομαι σε ένα ερώτημα το οποίο με τριβελίζει πολύ. Είναι η έννοια του θρόνου ως υποκατάστατου του αόρατου Θεού, ο οποίος κάθεται. Του θρόνου ως έδρας του πνεύματος. Αν μελετήσει κανείς τις γραφές θα δει ότι υπάρχει μια φιλολογία γύρω από τη λεγόμενη «ετοιμασία του θρόνου». Είναι ένα θέμα που σχετίζεται με εντελώς εσχατολογικές απόψεις. Αυτή τη φορά ο θρόνος βρίσκεται μέσα στο σπήλαιο. Αλλά σπήλαιο σημαίνει γέννηση!
«ΑΝΑΖΗΤΩ ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ»!
Η ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας περνά από την Κρήτη. Δοξασίες και λατρείες επιβίωσαν για πολλούς αιώνες στο νησί, ενώ μερικοί από τους πιο δημοφιλείς μύθους της αρχαιότητας θέλουν την Κρήτη τόπο θεών. Ο Δίας ονομάστηκε Κρηταγενής. Όπως και ο Διόνυσος. Διάδοχος ενός άλλου θεού ο Δίας, συμβιβάστηκε με την ιδέα του περιοδικού θανάτου. Με την ιδέα να γεννιέται και να πεθαίνει. Και να γεννιέται ξανά και ξανά, ανανεώνοντας την αθανασία του. Αυτόν τον Δία, τον Κρηταγενή και κληρονόμο του μινωικού παρελθόντος, αναζητούσε ο Σακελλαράκης στα κρητικά βουνά:
«Ναι, αναζητώ τον Κρηταγενή Δία… Αυτός είναι ο δικός μου ο Δίας γιατί, όπως θα ’λεγε κι ο ποιητής, είμαι Έλληνας μέχρι τα ακροδάκτυλά μου και δεν αντέχω τη λογική. Επομένως αναζητώ το παράλογο… Κι αυτό ακριβώς είναι που εκφράζει και υλοποιεί ο Κρηταγενής Δίας…»
-Δηλαδή πού έγκειται ο παραλογισμός; τον είχα ρωτήσει…
-Ο οριοθετημένος Ολύμπιος Δίας, πατέρας θεών και ανθρώπων, είναι αθάνατος. Πέρα απ’ αυτήν την αντίληψη για το Θεό υπάρχει και η αλλόκοτη σκέψη των Κρητών που πίστευαν ότι ο δικός τους Δίας δεν είναι αθάνατος, αλλά θνητός. Για όλους ο Δίας γεννήθηκε στην Κρήτη αλλά μόνο για τους Κρητικούς γεννιέται και πεθαίνει. Για τους λογικούς Έλληνες αυτό είναι απολύτως παράλογο. Ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος είναι λογικότερος, θεωρεί τους Κρητικούς ψεύτες επειδή έδειχναν τον τάφο του Δία!
-Μα ψεύτες θεωρεί κατά την παράδοση τους συμπατριώτες του και ο Κρητικός καθαρτής Επιμενίδης…
-Δεν έχω ακουμπήσει το δέρμα του που σωζόταν κάπου στη Λακωνία για να μπορώ να απαντήσω τι εννοούσε ο Κρης ο οποίος εψεύσθη λέγων ότι ο Θεός είναι αθάνατος ή θνητός. Παίζεται… Αλλά παίζεται στην Κρήτη, όχι στην άλλη Ελλάδα…
-Και ο τάφος του Διονύσου στους Δελφούς;
-Είναι μια παμπάλαια αντίληψη… Ο Όσιρις, ο Άδωνις, ο Ταμούζ, ο αιώνιος θεός της φύσης ο οποίος πεθαίνει κι αναγεννιέται κάθε χρόνο. Και στην ηπειρωτική Ελλάδα υπήρχαν τέτοιες λατρείες, όπως στην περίπτωση του Διονύσου, που ο τάφος του ήταν μέσα στο άδυτο των Δελφών…
-Και ο υποτιθέμενος τάφος του Δία πού είναι; Πού μπορεί να βρίσκεται ο τάφος του Θεού;
-Ο τάφος του Δία είναι παντού. Όπου βρίσκεται ο Θεός!
-Μπορεί και στη Δίκτη, σ’ ένα άλλο κρητικό βουνό που διεκδικεί την ύψιστη τιμή να είναι γενέθλιος τόπος του Δία;
-Δεν θα το απέκλεια καθόλου κάποιο ιερατείο της εποχής να έκανε κι εκεί ένα ναό για να λατρεύεται ο Θεός. Οι τόποι λατρείας αλλάζουν ανάλογα με το πόσο ισχυρό είναι εδώ ή εκεί κάποιο ιερατείο. Άλλοτε είναι πολύ σημαντικό προσκύνημα η Εκατονταπυλιανή της Πάρου και άλλοτε η Παναγία της Τήνου… Στο Ιδαίο Άντρο το πάνσοφο ιερατείο βρήκε τον τόπο που πραγματικά πεθαίνει το χειμώνα και αναγεννάται το καλοκαίρι. Όπως γεννιέται και πεθαίνει ο πανάρχαιος βλαστικός θεός. Όσον αφορά στον ίδιο τον Θεό, εκείνος γεννιέται και πεθαίνει παντού, γιατί είναι πνεύμα! Όπως έλεγε και ο Παύλος «το γαρ πνεύμα όπου θέλει πνει».
ΠΩΣ ΕΙΧΑΝ ΔΕΙ ΤΟ ΘΡΟΝΟ ΤΟΥ ΔΙΑ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ…
Κάθε χρόνο οι πιστοί στόλιζαν το θρόνο του Δία μέσα στο λατρευτικό σπήλαιο του Ψηλορείτη και περίμεναν τον μεγάλο θεό να γεννηθεί για να καθίσει στον περίτεχνο αλλά και έτοιμο θρόνο του. Ο Πορφύριος, νεοπλατωνικός φιλόσοφος που έζησε κατά τον 3ο αιώνα μ. Χ., περιγράφει την επίσκεψη του Πυθαγόρα στον Ιδαίον Άντρο. Ο μυθικός αυτός πολυτεχνίτης και μύστης ανέβηκε στον Ψηλορείτη, μυήθηκε στα μυστήρια του Ιδαίου Άντρου και εκεί είδε το θρόνο. Άρα υπήρχε μια φιλολογία για το θρόνο, ακόμη και στην όψιμη αρχαιότητα! Πιο συγκεκριμένα, ο Πορφύριος έγραψε:
«Όταν αποβιβάστηκε (ο Πυθαγόρας) στην Κρήτη επισκέφτηκε τους μύστες του Μόργη, ενός από τους Ιδαίους Δακτύλους, από τους οποίους εκαθάρθη με την «κεραυνία λίθο», ξαπλωμένος κάθε πρωί μπρούμυτα δίπλα στη θάλασσα και το βράδυ κοντά στον ποταμό με μαλλιά μαύρου προβάτου στεφανωμένος.
Αφού κατέβηκε στο ονομαζόμενο Ιδαίο Άντρο κρατώντας μαύρα μαλλιά παρέμεινε εκεί για 27 μέρες (τρις εννέα) κάνοντας προσφορές στο Δία. Είδε τον θρόνο που στολίζουν κάθε χρόνο για χάρη του και χάραξε ένα επίγραμμα πάνω στον τάφο του, με τίτλο: «Ο Πυθαγόρας στον Δία». Το επίγραμμα αυτό αρχίζει ως εξής:
«Εδώ αφού πέθανε ενταφιάστηκε ο Ζαν που Δία τον αποκαλούν».
Ένα ένθρονο Θείο Βρέφος
Πέρασαν λίγα χρόνια μετά τη συνάντηση των Αρχανών. Ήταν Μάρτης ή Απρίλης και είχε έρθει για λίγες μέρες στην Κρήτη, παραμονές του Πάσχα νομίζω. Το ξόδι του θεού και η τελετουργία του επιταφίου είναι ασφαλώς οι πιο συγκλονιστικές στιγμές της λατρείας στην αγροτική Κρήτη. Ο αρχαιολόγος γινόταν αυτομάτως λαογράφος. Δεν ήταν, όμως, ποτέ ο ψυχρός παρατηρητής που καταγράφει το γεγονός. Ήταν ο μέτοχος ενός πολιτισμού. Ήξερε να βλέπει με τα μάτια της ψυχής.
Το θέμα του θεϊκού θρόνου εξακολουθούσε να τον απασχολεί, ακόμη και μετά από μια πρώτη δημοσίευση του υλικού του. Συναντηθήκαμε στο Ηράκλειο και συζητήσαμε αρκετά για το Θρόνο του Θεού στους ορθόδοξους ναούς. Ο δεσποτικός θρόνος είναι κενός. Μόνο ο Ιεράρχης δικαιούνται να καθίσει στο θρόνο. Αλλά ο ιεράρχης δεν εκπροσωπεί τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο από την ύψιστη εξουσία του σύμπαντος. Στον Ένα, στον Ύψιστο και μόνο σ’ αυτόν ανήκει ο θρόνος. Τα κατάλοιπα πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών ενσωματώθηκαν ομαλά σε νεότερες λατρευτικές πρακτικές. Ο Γιάννης συνέχιζε να πιστεύει ότι η ιδέα του κενού θρόνου που προορίζεται για τον θεό επηρέασε βαθιά την ελληνική λατρεία. Ως σύμβολο εξουσίας ο θρόνος έχει εμφανέστατα ανατολική προέλευση. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά στοιχεία που οδηγούν τη σκέψη σε πιο δύσβατα μονοπάτια: Η «αίθουσα του θρόνου» στην Κνωσό, ας πούμε. Οι κρητικές απαρχές της θρονικής λατρείας, οι εκφάνσεις της επιφάνειας της θεότητας. Η θεότητα εμφανίζεται κατά τρόπο μυστηριακό. Και ο θρόνος την περιμένει. Έτοιμος πάντα!
Το υλικό που είχε βρεθεί στο Ιδαίο Άντρο δεν ήταν αρκετό για να δώσει μια τελική εικόνα του θεϊκού θρόνου. Γι’ αυτό άλλωστε ο Σακελλαράκης είχε μιλήσει στο μεγάλο διεθνές συνέδριο που έγινε στο Πάνορμο Ρεθύμνου με τίτλο «Ο Μυλοπόταμος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» για «κάποια λείψανα επίπλων». Έπιπλο ήταν και ο θρόνος. Ξύλινη κατασκευή επενδυμένη με πολύτιμο υλικό και περίτεχνες διακοσμήσεις όπως αρμόζει στη θεότητα. Προφανώς περίμενε κι άλλα κομμάτια για να συμπληρώσει το μωσαϊκό και να προσκομίσει ολοκληρωμένα τις αποδείξεις του. Η διαίσθηση του ερευνητή, όμως, δεν τον γελούσε. Ήξερε πως τα ελεφάντινα τμήματα που είχε στα χέρια του ήταν κομμάτια ενός θρόνου. Ήξερε τον τόπο στον οποίο είχε κατασκευαστεί, ήξερε επ’ ακριβώς τη διαδρομή του.
Του έκανα τότε μια πολύ πιο τολμηρή ερώτηση:
- Πως φαντάζεσαι τον αρχαϊκό Δία που καθόταν στο θρόνο του Ψηλορείτη; Με ένα κεραυνό στα χέρια ή με το χέρι απλωμένο στην κοιλιά της Αμάλθειας;
Σα να περίμενε την ερώτηση.
- Ασφαλώς σαν θείο βρέφος! Οι πιστοί ετοιμάζουν το θρόνο για να υποδεχτούν τον νεογέννητο θεό τους… Όπως ακριβώς τον συνοδεύουν και στο ταξίδι του, όταν πεθαίνει. Και μην ξεχνάς ότι δίπλα στο λίκνο του βρίσκεται ο τάφος…
Στα μάτια μου είχε ζωντανέψει πάλι το πανάρχαιο και πανίερο σχήμα του Νεαρού Θεού της Βλάστησης και της Μεγάλης Μητέρας Θεάς. Ο αιώνιος κύκλος της ζωής και του θανάτου. Ο Σακελλαράκης είχε φροντίσει να δημιουργήσει μια τόσο εύληπτη μα και τόσο παραστατική εικόνα που ήταν σα να έβλεπα τους ορεσίβιους Κρήτες να στολίζουν το θρόνο για να τον βρει καθ’ όλα έτοιμο ο έχων την εξουσία του κόσμου. Όπως κάθε χρόνο…
ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
