Στα σπήλαια της θεάς των τοκετών (και στους ναούς του Αγίου Ελευθερωτή)

Στα σπήλαια της θεάς των τοκετών

(και στους ναούς

του Αγίου Ελευθερωτή)

 

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό EXRLORE NATURE της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τεύχος Ιανουαρίου 2009.

Της ΕΦΗΣ ΨΙΛΑΚΗ

 

Η θεά των τοκετών και ο Άγιος που ελευθερώνει… Λατρείες που άλλοτε μοιράζονται τον ίδιο χώρο κι άλλοτε μοιράζουν το ίδιο απλόχερα την ελπίδα. Η θεά λέγεται Ειλείθυια, αλλά κάποιοι την αποκαλούσαν και Ελεύθια και Ελευθώ στα αρχαία χρόνια. Και ο άγιος Ελευθέριος και τον γιορτάζουμε κάθε χρόνο στα μισά του Δεκέμβρη.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, ένα μικρό ταξίδι. Από την Ελεύθια της αρχαίας λατρείας στον Ελευθέριο της σημερινής, χωρίς να αναζητούμε συσχετίσεις και «συνέχειες». Αναζητούμε τα μυστικά των τόπων και τα μυστικά που κρύβουν οι λέξεις.

 

Πρώτος σταθμός: «Ειλειθυίης σπέος»

Πρώτος σταθμός μας ο Όμηρος. Και η Κρήτη. Η περιγραφή του ποιητή είναι σαφής. Δίπλα στο δύσκολο λιμάνι της Αμνισού, ούτε δέκα χιλιόμετρα από το σημερινό Ηράκλειο, υπάρχει το σπήλαιο της Ειλειθυίας. Μόνο που προσδιορίζει το λιμάνι με βάση το σπήλαιο. Αν τον ερμηνεύω σωστά, περισσότεροι ήταν εκείνοι που γνώριζαν στα ηρωικά χρόνια το λατρευτικό σπήλαιο της Ειλειθυίας απ’ αυτούς που γνώριζαν το λιμάνι της Αμνισού. Η αρχαία γεωγραφία ξεφεύγει από το πλαίσιο του χώρου, γίνεται γεωγραφία της λατρείας.

Την ίδια ακριβώς πληροφορία μας δίνει μερικούς αιώνες μετά ο σπουδαίος Γεωγράφος του αρχαίου κόσμου, ο Στράβων. Από τότε ένα μεγάλο κενό καλύπτει το ιερό· το λησμόνησαν όλοι για πολλούς αιώνες. Χρειάστηκε να φτάσουμε στα 1880, τότε που, με οδηγό τον Όμηρο, ένας Κρητικός έμπορος ανακάλυπτε το Νεραϊδόσπηλιο, έτσι το έλεγαν τότε. Όπως συνέβαινε σε όλα τα σπήλαια, ήταν τότε μαντρί αιγοπροβάτων.

Η είσοδός του είναι μικρή και «κρυμμένη» στη σκιά μιας μεγάλης αγριοσυκιάς. Φυτό συνδεδεμένο πολλαπλώς με τη γονιμότητα φαίνεται να ορίζει το τοπίο. Δίπλα ένα πλάτωμα πάνω στην πλαγιά· εκεί βρίσκονταν τα κτήρια που προορίζονταν για τους αρχαίους φύλακες του ιερού.

Καθώς περνώ την σιδερένια καγκελόπορτα που το προστατεύει, συνοδευόμενη από τον ευσυνείδητο αρχαιοφύλακα κ. Γιάννη Κουτσάκη, βλέπω δεξιά κι αριστερά λίγα ξεραμένα λουλούδια και κάμποσα καμένα κεράκια. Λίγα μέτρα παρακάτω ο λείος βράχος, ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της αρχαίας λατρείας. Ξερά λουλουδάκια κι εκεί.

«Τα αφήνουν οι γυναίκες που έρχονται κάθε χρόνο από την Αμερική», μου εξηγεί ο κ. Κουτσάκης και… μένω άναυδη!

Γυναίκες από την Αμερική; Λουλούδια σε μια αρχαία θεά; Κι όμως! Έρχονται από την άλλη άκρη της γης, ζητάνε άδεια από την αρχαιολογική υπηρεσία και επισκέπτονται το σπήλαιο της θεάς των τοκετών. Κι επειδή μπορεί να νομίσει κανείς ότι πιστεύουν στην αρχαία θρησκεία των Ελλήνων, σπεύδω να διευκρινίσω ότι οι ξένοι επισκέπτες του σπηλαίου συγκινούνται και γοητεύονται από το μύθο. Ευτυχώς που υπάρχουν ακόμη και τέτοιοι τουρίστες. Μόλις λίγες βδομάδες πριν μια ομάδα καθηγητών από διάφορα Πανεπιστήμια είχαν πάει στην Αξό Μυλοποτάμου κι είχαν κατασκευάσει ένα πέτρινο λαβύρινθο. Είναι μια ομάδα μελέτης των αρχετύπων και της ψυχολογίας του βάθους (του Κάρλ Γιουγκ).

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο σπήλαιο της θεάς των τοκετών… Ακόμη και την ώρα που βρισκόμασταν εκεί μια ομάδα τουριστών κατηφόρισαν την πλαγιά της Αμνισού και ζήτησαν να περάσουν. Ποιος μπορεί να τους το αρνηθεί; Προχώρησαν με δέος, άλλωστε το ίδιο το σπήλαιο, μήκους 65 μέτρων, το επιβάλλει…

Ο πρώτος βράχος που συναντάμε είναι αυτός που ο Γάλλος μελετητής Πωλ Φωρ ονόμασε  «ομφαλό». Πράγματι, έχει σχήμα ομφαλού και φαίνεται βαθουλωμένος στην κορφή για να τον θυμίζει περισσότερο. Λιγότερο από ένα μέτρο το ύψος του, δύο και κάτι το πλάτος και είναι στρογγυλεμένος και ασυνήθιστα λείος. Καθώς μπαίνει λίγο φως από την είσοδο, γυαλίζει σαν μάρμαρο. Ειπώθηκε πως σ’ αυτό το βράχο έτριβαν τις κοιλιές τους οι έγκυες γυναίκες ζητώντας την βοήθεια της θεάς. Κι οι επισκέπτριες που έχουν διαβάσει αυτή τη λεπτομέρεια προσπαθούν να κάνουν ακόμη και σήμερα το ίδιο, άλλοτε κρυφά και άλλοτε ζητώντας άδεια από τον αρχαιοφύλακα. Αποθέτουν λουλουδάκια και μυριστικά βοτάνια στο βράχο.

 

 

Σκέφτομαι πως η θεά των τοκετών λατρευόταν εδώ πολλούς αιώνες πριν από τον Όμηρο. Γιατί και η ίδια η Ειλείθυια είναι μινωική θεότητα. 3.300 χρόνια πριν από σήμερα της πρόσφεραν μέλι, γάλα, ελαιόλαδο και μάλλινα υφάσματα, όπως φαίνεται από τις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β΄, για να την εξευμενίσουν και να κάνει υποφερτούς τους πόνους της γέννας. Σκέφτομαι πόση αγωνία κι ελπίδα κρύβουν όλες αυτές οι μαρτυρίες.

Η σπηλιά χρησιμοποιήθηκε διαρκώς από τα νεολιθικά χρόνια μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή. Πίθοι, λεκάνες και άλλα ευρήματα κατατέθηκαν εδώ κατά τα προϊστορικά χρόνια. Και λύχνοι, πολλοί λύχνοι, αφιερώθηκαν στη θεά κατά την ύστερη αρχαιότητα. Μια χάλκινη πινακίδα εικονίζει γυναικεία μορφή με πέπλο που ανεμίζει. Μόνο τους τελευταίους αιώνες που είχε ξεχαστεί θεωρήθηκε κατοικία Νεράιδων.

Προχωρώντας προς το εσωτερικό του, το σπήλαιο κατηφορίζει απότομα και φτάνει σε ένα κολοβό σταλαγμίτη. Κάποιοι, σε άγνωστες μακρινές εποχές, φρόντισαν να τον σπάσουν. Έχουμε προχωρήσει περίπου 30 μέτρα από την είσοδο και το σκοτάδι πυκνώνει. Μπροστά μας βρίσκεται πια ένα αρχαίο περίφραγμα, ένας μαιανδρικός περίβολος ύψους μισού μέτρου· περικλείει τα πιο λιτά και απέριττα λατρευτικά αγάλματα του αρχαίου κόσμου. Δεν τα λάξευσε κανείς, μόνο η δύναμη του νερού που για εκατομμύρια χρόνια πέφτει σταγόνα – σταγόνα αφήνοντας ασβεστολιθικές αποθέσεις. Οι σταλαγμίτες μοιάζουν με ακρωτηριασμένα αγάλματα, οι χιλιάδες σταλακτίτες που εκτείνονται από την οροφή σαν μικρές βελόνες κάνουν το περιβάλλον μαγικό. Κάποιοι διακρίνουν στις σταλαγμιτικές στήλες γυναικείες μορφές, άλλοι μια γυναίκα ξαπλωμένη. Ίσως σε κατάσταση τοκετού… Το σπήλαιο αρχίζει να γίνεται ανηφορικό και γλιστράει. Το σκοτάδι είναι πλέον απόλυτο. Μόνο αν μείνει κανείς αρκετά και συνηθίσει το μάτι του, μπορεί να αντιληφθεί τη μαγεία του χώρου. Σκιές φυσικών αγαλμάτων αναφαίνονται σαν απομεινάρια της αρχαίας λατρείας. Οι σταγόνες που πέφτουν αργά ντύνουν το σκοτάδι με μουσική. Αρχίζω να καταλαβαίνω γιατί η Ειλείθυια ήταν θεά της ζωής αλλά και φοβερή χθόνια μορφή. Ο ανασκαφέας του σπηλαίου (Σπ. Μαρινάτος) πίστευε ότι οι σταλακτίτες έπεσαν θύματα του θρησκευτικού φανατισμού των πρωτοχριστιανικών χρόνων. Ποιος ξέρει… 

 

Δεύτερος σταθμός: Ο μύθος

Η Ειλείθυια είναι από τις αρχαιότερες θεότητες που γνωρίζουμε με το όνομά τους αφού, όπως είπαμε ήδη, αναφέρεται στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄. Στα ιστορικά χρόνια τη συναντούμε πολλές φορές κι ας μην αξιώθηκε ποτέ να «ανεβεί» στον Όλυμπο και να συμπεριληφθεί στο ελληνικό Δωδεκάθεο. Οι μύθοι του αρχαίου κόσμου τη θέλουν κόρη του Δία και της Ήρας. Και ο Παυσανίας λέει πως γεννήθηκε στην Κρήτη, στο σπήλαιο της Αμνισού. Ας μην ξεχνάμε πως στα ιερά σπήλαια της Κρήτης γεννήθηκαν κι άλλοι θεοί, ακόμη κι ο ίδιος ο Δίας, κι ο Ζαγρέας που ταυτίστηκε με τον Διόνυσο.

Ύψιστη τιμή ήταν για την Ήρα να γεννήσει μια τέτοια θεότητα. Άλλοι μύθοι, βέβαια, τη θέλουν να είχε γεννηθεί πριν από το Δία. Ειπώθηκε πως όταν γεννήθηκε ο Δίας στο ιερό σπήλαιο της Κρήτης η Ειλείθυια ήταν εκεί. Και οι εικονογραφικές μαρτυρίες τη θέλουν να είναι παρούσα στη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία.

 

 

Τρίτος σταθμός: Το Λιβυκό

Ένα ακόμη σπήλαιο της Κρήτης φαίνεται να ήταν αφιερωμένο στην Ειλείθυια. Βρίσκεται στο σταυροδρόμι των αρχαίων πολιτισμών, στη νότια ακτή της Κρήτης, στον οικισμό Τσούτσουρας, εκεί που βρισκόταν κάποτε η αρχαία πόλη Ίνατος. Δεν είναι τόσο επιβλητικό όσο το προηγούμενο. Δεν έχει σταλακτίτες, ούτε μορφές που καθηλώνουν μέσα στο σκοτάδι. Υπήρξε, όμως, αληθινό «θησαυροφυλάκιο». Για πολλούς αιώνες ήταν στάβλος. Και κάπου στα μισά του 20^ου αιώνα ο ιδιοκτήτης σκέφτηκε να ανοίξει πηγάδι, όπως είπε αργότερα. Από την ώρα εκείνη άρχισε να γράφεται μια από τις πιο γνωστές ιστορίες λαθρανασκαφών που συνέβησαν ποτέ στην Ελλάδα.

Η αρχαιολογική υπηρεσία κατάφερε να διασώσει έναν μικρό θησαυρό από πελέκεις, κοσμήματα, αγγεία, αφιερώματα προσκυνητών που έφταναν από πολλές περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Αφρικάνες από τα βόρεια παράλια της Αφρικής έσπευδαν να προσκυνήσουν τη θεά των τοκετών· Αιγυπτιώτισσες έφερναν ομοιώματα πλοίων και σκαραβαίους, τα έβαζαν στα κοιλώματα του σπηλαίου και περίμεναν τη βοήθεια της θεάς. Ανάμεσα στα αναθέματα των γυναικών είναι μερικά που προκαλούν συγκίνηση: ερωτικά ζευγάρια (που πιθανώς ήθελαν να αποκτήσουν τέκνα), ειδώλια εγκύων γυναικών με φουσκωμένες κοιλιές, περιδέραια από φαγεντιανή, χρυσοί ρόδακες. Ένας μινωικός βωμός (των νεοανακτορικών χρόνων) και πολλοί σφραγιδόλιθοι δείχνουν πόσο μακρινή σε βάθος χρόνου υπήρξε η λατρεία σ’ αυτό το σπήλαιο.

Ωστόσο, η Ειλείθυια δεν μένει πια εδώ! Δεν την συναντάς πουθενά. Το σπήλαιο είναι άδειο, φραγμένο πρόχειρα, πίσω από τα σύγχρονα καταστήματα και τις ταβέρνες.

 

 

Τέταρτος σταθμός: Σύρος

Στην αρχοντική πρωτεύουσα των Κυκλάδων οι μνήμες των παλαιότερων πολιτισμών με φέρνουν δίπλα στις παλιές φυλακές και στο λοιμοκαθαρτήριο, εκεί που έπρεπε να διαμένουν οι ταξιδιώτες μέχρι να διαπιστωθεί ότι είναι υγιείς. Απέναντι η πόλη, η Σύρα, με τα στενάκια και τις ανηφοριές της. Και δίπλα μας ένας μικρός ναός, χτισμένος το 1900, την εποχή που η Σύρος ζούσε ακόμη μέσα στην ιδιαιτερότητα που την καθιέρωσε σαν ένα από τα πιο σημαντικά αστικά κέντρα της Ελλάδας. Φαίνεται πως δεν συντηρήθηκε επαρκώς και γι’ αυτό χρειάστηκε να τον ανακατασκευάσουν κάμποσες δεκαετίες μετά, το 1988. Τον έχτισαν εκεί για να δίνει ελπίδα στους φυλακισμένους που εξέτιαν τις ποινές τους στις φυλακές της Σύρου. Γιατί ο Ελευθέριος μπορεί να είναι άγιος και όσων αναζητούν την ελευθερία τους. Καθώς κοιτάζω τα γερασμένα κτήρια θυμάμαι πως Ελευθέριος ήταν κάποτε ο ίδιος ο Δίας. Ήταν ένα από τα πάμπολλα επίθετά του.

Ένα προσκυνητάρι με την εικόνα του Αγίου Ελευθερίου κυριαρχεί στο χώρο μόλις περνάμε την είσοδο. Κι άλλη μια εικόνα στο τέμπλο. Λίγα ασημόχρωμα τάματα στολίζουν τις εικόνες. Συνήθως εικονίζουν παιδάκια, βρέφη. Και μια γυναίκα με φουσκωμένη κοιλιά. Θυμάμαι τα τάματα της Ινάτου στο Λιβυκό. Κι άλλα που έχω συναντήσει σε διάφορους ναούς του ίδιου Αγίου στην Ελλάδα. Σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα, στην Κρήτη κυρίως, φαίνεται πως δεν υπήρχαν καλούπια για τέτοια τάματα γι’ αυτό χάρασσαν πάνω σε λεπτές ασημένιες πλάκες γυναικείες μορφές με φουσκωμένες κοιλιές.

Στη Σύρο η λαϊκή λατρεία του Αγίου Ελευθερίου είναι ιδιαίτερη. Γυναίκες που βρίσκονται σε κατάσταση εγκυμοσύνης σπεύδουν στο ναό κρατώντας λευκές κορδέλες. Τις δίνουν στην εκκλησάρισσα, εκείνη τις σταυρώνει μπροστά στην εικόνα του Αγίου και τις επιστρέφει. Τις παίρνουν μαζί τους και τις κουβαλάνε μέχρι να πάνε στο μαιευτήριο. Η εκκλησάρισσα μου εξηγεί πρόθυμα τη διαδικασία… Έχουν περάσει εκατοντάδες γυναίκες από τον Άγιο Ελευθέριο της Σύρου. Έρχονται ακόμη και από την Αθήνα και από άλλες περιοχές της Ελλάδας· το λέει η μια στην άλλη, μαθεύεται. Η ίδια ξέρει πολλές προσωπικές ιστορίες, σαν αυτές που κυκλοφορούν σε όλα τα ιερά προσκυνήματα και επαναλαμβάνονται μέχρι να γίνουν παραδόσεις και να αναφέρονται σε αόριστα πρόσωπα που έζησαν σε απροσδιόριστο χρόνο.

- Πολλές γυναίκες επιστρέφουν και μετά τον τοκετό, λέει η εκκλησάρισσα του Αγίου Ελευθερίου.

Της απαντώ πως το ξέρω. Και πράγματι το ήξερα. Λίγο πριν είχα προσέξει στο τέμπλο ένα μικρό ασημένιο τάμα πάνω στο οποίο είναι γραμμένη μόνο μια λέξη: Ευχαριστώ. Κι αυτή η λέξη αρκεί για να δηλώσει την επιστροφή.

 

Πέμπτος σταθμός: Αθήνα

Δεν υπάρχει τίποτε στο συναξάρι του Αγίου Ελευθερίου που να δηλώνει ότι ο Άγιος Ελευθέριος «ελευθερώνει». Ήταν γιος Ρωμαίου Υπάτου, γνώρισε τη νέα θρησκεία από τον Παύλο και έγινε ιερωμένος. Το στοιχείο που έκανε τους Έλληνες να αντικαταστήσουν την θεά που ελευθερώνει από τους πόνους του τοκετού είναι μόνο το όνομα: Ελευθέριος. Αυτό είναι το μικρό αλλά και πάγκοινο μυστικό που κρύβουν οι λέξεις. Ελευθέριος για τους Νεοέλληνες, Ελεύθια και Ελευθώ για τους αρχαίους.

Η ελληνική Λαογραφία πρόσεξε από τα πρώτα χρόνια της ως επιστήμη τη λατρεία του Αγίου στον βυζαντινό ναό της Αθήνας. Ο ίδιος ο Νικόλαος Πολίτης σημείωσε ότι στον αθηναϊκό ναό σπεύδουν οι έγκυες και ανάβουν κεράκια μπροστά στην εικόνα του. Και είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο ιδρυτής της επιστημονικής Λαογραφίας δεν αποδέχεται την άποψη που θέλει τον άγιο Ελευθέριο να έχει αντικαταστήσει την Ειλείθυια. Δύσκολο να μιλήσει κανείς για συνέχεια έχοντας μπροστά του τόσο μεγάλα χρονικά χάσματα. Θα λέγαμε απλώς ότι υπάρχει μια ψυχολογική «συνέχεια»: οι άνθρωποι αισθάνονται πάντα το ίδιο δέος μπροστά στο άγνωστο μιας κρίσιμης στιγμής, όπως είναι η γέννα.

Ο ίδιος ο ναός είναι σημαντικό μνημείο καθώς αποτελεί «σύνοψη» πολλών αιώνων. Μάρμαρα από την κλασική εποχή συνδυάζονται με λαϊκά λιθανάγλυφα, οικοδομικά υλικά σε δεύτερη χρήση, αλλά και στοιχεία που παραπέμπουν στην οικοδομική τέχνη των Βυζαντινών με το περίφημο «πλινθοπερίκλειστο» σύστημα δόμησης.

 

Τελευταίος σταθμός, λοιπόν, η Αθήνα. Κάτω από τα θεμέλια του Αγίου Ελευθερίου ίσως υπάρχουν ακόμη τα ίχνη της Ελεύθιας. Ο Παυσανίας, ταξιδιώτης λαμπρός της αρχαιότητας, μας υπενθυμίζει πως υπήρχαν τρία ξόανα της Ελεύθιας στην πόλη, ντυμένα με μακρά ρούχα που έφταναν μέχρι τα πόδια τους. Τα δύο είχαν έρθει από την Κρήτη, το τρίτο από τη Δήλο. Είναι η πορεία λατρείας, το νήμα που συνδέει τους ιερούς τόπους του αρχαίου κόσμου. Γιατί όχι και του σημερινού;