Τα ιερά φύκια της Ανάληψης

Τα ιερά φύκια της Ανάληψης

Κείμενο – φωτογραφίες: Έφη Ψιλάκη

  (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Explore Nature της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τ. 14, Μάϊος 2009)

 Στην Ελούντα η γιορτή της Ανάληψης συνεχίζει να είναι μια ξεχωριστή τελετουργία που θυμίζει το παλιό ψαροχώρι, όπως ήταν πριν από τη μεγάλη ανάπτυξη του τουρισμού. Οι κάτοικοι των οικισμών που συναπάρτιζαν την άλλοτε κοινότητα της Ελούντας μπαίνουν μαζικά στη θάλασσα, την ώρα που ακούγεται από τον ιερέα τους το Ευαγγέλιο. Κυρίως οι γυναίκες κάθε ηλικίας είναι αυτές που ανασκουμπώνονται, ανασηκώνουν τα φουστάνια και κατευθύνονται στα αβαθή νερά της καθαρής θάλασσας. Τις βλέπεις να ψαχουλεύουν στο βυθό κι ύστερα να σηκώνουν θριαμβευτικά μεγάλα μάτσα με κίτρινα φύκια. Στην Ελούντα τα φύκια και οι «βρυγιωμένες» πέτρες είναι τα σύμβολα της λαμπερής ανοιξιάτικης γιορτής όπως είναι και σύμβολα μιας παραδοσιακής τελετουργίας που έχει βαθιές ρίζες στην τοπική λατρευτική παράδοση.

Ανήμερα της Ανάληψης οι κάτοικοι συμμετέχουν σε μια σπάνια τελετή καθαγιασμού των υδάτων. Οι θάλασσες ηρεμούν. Το καλοκαίρι αρχίζει…

 

Στον αρχαίο ναό

Το ξωκλήσι της Ανάληψης, ένας παλιός μονόχωρος ναός που χρονολογείται από την εποχή της Ενετοκρατίας, βρίσκεται λίγα μέτρα από τη θάλασσα στη θέση Πόρος, κοντά στην γέφυρα, στον ισθμό που ενώνει τον κυρίως κορμό της Κρήτης με τη χερσόνησο της Κολοκύθας, προέκταση της οποίας αποτελεί το άλλοτε λεπρονήσι, η Σπιναλόγκα.

Κάτω από αυτή τη θάλασσα είναι καταποντισμένη μια αρχαία πόλη, η Ολούς ή Ολούντα, από την οποία πήρε το όνομα το σημερινό χωριό. Όσοι βρεθούν στην περιοχή και το ξέρουν ρίχνουν μερικές ματιές προσπαθώντας να διακρίνουν τα κτίρια της βυθισμένης πολιτείας. Και οι ψαράδες αφηγούνται συχνά ιστορίες για σπίτια και δρόμους που φαίνονται όταν επικρατεί νηνεμία και η θάλασσα είναι διαυγής. Παραδίπλα, αφημένα προκλητικά στην τύχη τους, βρίσκονται τα ερείπια μιας λαμπρής παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Το ψηφιδωτό δάπεδο με τα γεωμετρικά σχέδια, πάνω στο οποίο μπορεί να δει κανείς ακόμη και κατσίκια να περιφέρονται, δείχνει τις ρίζες της αρχαίας χριστιανικής λατρείας σ’ αυτή την προικισμένη με σπάνιες ομορφιές περιοχή.

 Στην ίδια χερσόνησο υπάρχουν, όμως, και άλλες σημαντικές μαρτυρίες της θρησκευτικής ιστορίας ανακατεμένες με κατάλοιπα αρχαιότερων πολιτισμών. Όπως μας είναι γνωστό από αναφορά του Παυσανία, οι Ολούντιοι διέθεταν ένα φημισμένο ξόανο της Βριτόμαρτης, μιας αρχαίας θεάς της φύσης. Και οργάνωναν προς τιμήν της τα «Βριτομάρτια», μια σπουδαία γιορτή. Στην άλλη μεριά του ισθμού σώζονται ακόμη τα ίχνη από τις παλιές αλυκές που τροφοδοτούσαν με αλάτι την Κρήτη και πολλές περιοχές του ενετικού κράτους. Λειτουργούσαν τουλάχιστον από την εποχή της Ενετοκρατίας μέχρι τη δεκαετία του 1970.

Ξημερώνοντας της Ανάληψης οι Ελουντιανοί προχωρούν κατά ομάδες στο στρωμένο με βότσαλα αρχαίο μονοπάτι και κατευθύνονται προς το αγαπημένο προσκύνημα. Ο περίβολός του είναι περιφραγμένος με παμπάλαιες ξερολιθιές, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλο το Μεραμπέλλο, τόπο πετρώδη και άγονο. Όλα γίνονται όπως παλιά. Οι ιερείς δεν παραλείπουν τίποτα από το καθιερωμένο τώρα και αιώνες τυπικό. Η περιφορά της εικόνας γύρω από το ναό, η ευλογία των άρτων και η καμπάνα που χτυπά φέρνουν στο νου τα παλιά αγροτικά πανηγύρια.

Όταν τελειώσει το πρώτο μέρος της τελετής σχηματίζεται μια μεγάλη λατρευτική πομπή και προχωρεί αργά προς την παραλία. Μπροστά πηγαίνουν τα εξαπτέρυγα, τα θυμιατά και οι ιερείς με το Ευαγγέλιο στα χέρια. Περνούν ανάμεσα στα αλμυρίκια και φτάνουν σε μια πρόχειρη αποβάθρα, λίγο πιο κάτω από τη γέφυρα του Πόρου, κοντά στον ισθμό. Εκεί περιμένουν οι ψαρόβαρκες και τα καΐκια. Σ’ αυτά ανεβαίνουν οι ιερείς μαζί με τους ψαλτάδες, τους επιτρόπους και τους κολυμβητές που και αυτοί αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της τελετής.

Το καΐκι με την ιερή ακολουθία ξανοίγεται προς τον κόλπο της Ελούντας. Δεν μπορεί να πλησιάσει πιο κοντά στην ακτή γιατί τα νερά είναι ρηχά και κινδυνεύει να «κολλήσει». Ο ξένος που παρευρίσκεται για πρώτη φορά στη γιορτή ξαφνιάζεται. Αυτό που γίνεται σε όλη την Ελλάδα κατά τον αγιασμό των υδάτων ανήμερα των Φώτων επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στην Ελούντα και τη μέρα της Ανάληψης. Είναι μια πρωτόγνωρη ευλογία των υδάτων, απομεινάρι από τις γιορτές που χαρακτήριζαν το παλιό κρητικό ψαροχώρι. Το τελετουργικό εξελίσσεται μέσα σε μια σπάνια ομορφιά καθώς οι ψαλμωδίες έρχονται από τη θάλασσα και ανακατεύονται με τον φλοίσβο των κυμάτων. Ο παπάς ρίχνει το σταυρό στη θάλασσα. Ακούγονται τα πανηγυρικά σφυρίγματα των καϊκιών και την ίδια ώρα πέφτουν οι κολυμβητές προσπαθώντας να τον πιάσουν και να νιώσουν την ικανοποίηση που μόνο μια τέτοια επιτυχία μπορεί να προσφέρει. Όπως είναι φυσικό, η ρίψη του σταυρού γίνεται λίγο πιο μακριά από την ακτή, εκεί που τα νερά είναι βαθύτερα.

Την ώρα που ακούγονται από τις βάρκες οι ψαλμωδίες, η παραλία έχει ήδη κατακλυστεί από κόσμο. Είναι σαν να παίρνουν θέση… Εκείνες όμως που μπαίνουν στη θάλασσα είναι οι γυναίκες. Οι ηλικιωμένες με τις μαύρες μαντίλες στα κεφάλια τους, θεματοφύλακες μιας σπουδαίας παράδοσης, θεωρούν υποχρέωσή τους να συνεχίζουν να τηρούν με ευλάβεια το έθιμο. Ανασηκώνουν τα φουστάνια και προχωρούν μέσα στη θάλασσα πατώντας πάνω σε χιλιάδες βότσαλα. Η σύντομη πορεία μέσα στο θαλασσινό νερό είναι δύσκολη και χρειάζεται προσοχή. Ο συνεχής κυματισμός έχει κάνει τα βότσαλα λεία και ολισθηρά. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να αποτελεί εμπόδιο στην εξέλιξη του εθίμου.

Το θέαμα είναι εντυπωσιακό. Οι γυναίκες με τα ανασηκωμένα φουστάνια σκύβουν, ψαχουλεύουν το βυθό, προχωρούν πιο βαθιά χωρίς να φοβούνται το αναπόφευκτο μούσκεμα των ρούχων τους. Μερικές παίρνουν νερό με τις φούχτες και βρέχουν τα πρόσωπά τους, όπως επιβάλλει το έθιμο. Κι ύστερα ανασύρουν κάποια «μαλλιαρή» πέτρα ή ένα μεγάλο μάτσο με φύκια και κατευθύνονται προς τη στεριά. Καθώς είναι γενναιόδωρες, δεν αφήνουν κανέναν παραπονεμένο. «Χαρίζουν» φύκια και βότσαλα σε όσες δεν μπορούν να μπουν στο νερό, έτσι για να μη φύγει κανείς χωρίς το μικρό αυτό, αλλά σημαντικό, εθιμικό απόκτημα. Εικόνες από μιαν άλλη Ελλάδα που έχει αλλάξει προ πολλού, αλλά και εικόνες που συνεχίζουν να επιβιώνουν σε μερικές μακρινές περιοχές της χώρας.

Η διαδικασία ακολουθεί ένα ιδιαίτερο τυπικό: αρχίζει αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων, τότε που η θάλασσα θεωρείται ευλογημένη. Διαρκεί κάμποσα λεπτά, όσο χρειάζεται για να πάρει και ο τελευταίος ένα ματσάκι με ευλογημένα φύκια. Οι ιερείς παραμένουν στην παραλία για να προσκυνήσουν όλοι οι παρευρισκόμενοι την εικόνα της Ανάληψης κι ύστερα να πάρουν τον δρόμο της επιστροφής. Ο εφημέριος της Ελούντας, γεννημένος και μεγαλωμένος στο ίδιο χωριό, δίνει τον παλμό της εκδήλωσης συντηρώντας την τοπική παράδοση. Τον βλέπουμε να στέκεται στην ακτή μέχρι να τελειώσει το έθιμο. Κι ύστερα παίρνει τον αντίθετο δρόμο: επιστρέφει στο ναό για να τακτοποιήσει τα ιερά σύμβολα πριν κλείσει την πόρτα και αναχωρήσει.

Οι ελάχιστοι τουρίστες που φτάνουν ως εδώ είτε τυχαία είτε επειδή αναζητούν γνήσιες εικόνες από την Κρήτη του σήμερα εντυπωσιάζονται. Άλλοι «σημαδεύουν» τις γυναίκες που βρίσκονται μέσα στα νερά με τις φωτογραφικές μηχανές των κινητών τηλεφώνων (όπως γίνεται πια σε κάθε γιορτή και σε κάθε έθιμο) κι άλλοι μιμούνται τις κινήσεις των ντόπιων και… μαζεύουν φύκια από τη θάλασσα. Φαίνεται να απολαμβάνουν το τοπικό έθιμο κι ας μην μπορούν να κατανοήσουν το νόημά του.

 

Ο συμβολισμός της σταθερότητας

Οι «ξεναγοί» μας στην περιοχή του ναού αλλά και στην όμορφη Ελουδιανή τελετή, ο πολιτικός μηχανικός κ. Κ. Μαυρικάκης και ο δάσκαλος κ. Μ. Μακράκης, περιγράφουν νοσταλγικές εικόνες από το σχετικά πρόσφατο παρελθόν: Δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες, άνθρωποι περνούσαν από τον Πόρο πάνω από τη γέφυρα του ισθμού της Ελούντας και κατευθύνονταν προς τα σπίτια τους, άλλοι με τα ζώα και άλλοι πεζοί. Όλοι κρατούσαν μεγάλα μάτσα με φύκια ή και πέτρες δημιουργώντας ένα θέαμα μοναδικό. Σήμερα μπορούμε μόνο να το φανταστούμε. Οι περισσότεροι πηγαίνουν στην Ανάληψη με αυτοκίνητα και τα αφήνουν λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά από την εκκλησία, δίπλα στους παλιούς πέτρινους μύλους του ισθμού. Παρακολουθώντας αυτή τη σύντομη πομπή προς τα οχήματα αισθανόμαστε κι εμείς τη συγκίνηση ενός σπάνιου τελετουργικού. Δεκάδες άνθρωποι με μάτσα από φρέσκα κίτρινα φύκια προχωρούν προς την ίδια κατεύθυνση. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι τηρούνται με τόση πιστότητα και τόση ευλάβεια τα λατρευτικά έθιμα σε μια περιοχή γνωστή σήμερα παγκοσμίως ως κοσμοπολίτικο τουριστικό θέρετρο. Η Ελούντα και το μοναδικό φυσικό περιβάλλον της είναι ένας από τους πιο γνωστούς τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου…

Ο συμβολισμός της πέτρας με τα φύκια είναι γνωστός σε όλη την Ελλάδα. Οι πέτρες που πάνω τους αναπτύσσεται θαλάσσια βλάστηση είναι σταθερές, δεν μετακινούνται εδώ κι εκεί από το κύμα. Συμβολίζουν, λοιπόν, τη σταθερότητα. Άλλωστε και η ίδια η πέτρα συμβολίζει σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς το αμετάβλητο της ύλης. Είναι το υλικό που δεν αλλοιώνεται και δεν μεταβάλλεται. Παλαιότερα οι άνθρωποι έφερναν ανήμερα της Ανάληψης θαλασσινές πέτρες στα σπίτια τους και τις τοποθετούσαν πίσω από τις πόρτες ή κάτω από τα κρεβάτια επιδιώκοντας να μεταφέρουν και τις ιδιότητές τους. Πίστευαν ότι το σπίτι και η οικογένεια θα έμενε σταθερή για όλο τον υπόλοιπο χρόνο μέχρι την επόμενη γιορτή της Ανάληψης, τότε που ανανέωναν τη συμβολική δύναμη της «βρυγιάς» πέτρας.

Για τους κατοίκους της Ελούντας το έθιμο παραμένει ζωντανό, όπως ζωντανός παραμένει και ο συμβολισμός του. Μόνο που εδώ αρκεί ακόμη και ένα μάτσο από φύκια για να τον εκφράσει. Άλλοι κρεμούν τα φύκια πίσω από τις πόρτες, άλλοι στο οικιακό εικονοστάσι. Πολλοί επιμένουν να κουβαλούν μαζί με τα φύκια και τα βότσαλα. Όλοι, όμως, φροντίζουν να ανανεώνουν κάθε χρόνο αυτή τη σταθερή και αμετάβλητη σχέση με δυο χαρακτηριστικά φυσικά στοιχεία: την πέτρα και το νερό… Η σταθερότητα, που εκφράζει την υγεία, συνδυάζεται με την καθαρτήρια δύναμη των υδάτων. Ακούμε τις συζητήσεις ανάμεσα στους «πρωταγωνιστές» του εθίμου. Οι ηλικιωμένες διηγούνται πως δεν έχει περάσει ούτε χρονιά χωρίς να στολίσουν το εικονοστάσι με τα φύκια της Ανάληψης. Μερικοί δεν παραλείπουν να συγχαρούν τον δάσκαλο, τον κ. Μανόλη Μακράκη, που φροντίζει να φέρνει τους μαθητές του στο πανηγύρι στο πλαίσιο των καθιερωμένων σχολικών εκδρομών. Πιστεύουν ότι μόνο έτσι μπορεί να διατηρηθεί το έθιμο.

 

Το λησμονημένο «αλμύρισμα» των προβάτων

Στην ίδια περιοχή, ανατολικά της Ελούντας, οι παλαιότεροι συνήθιζαν μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες, να μετατρέπουν τη γιορτή της Ανάληψης σε αληθινή γιορτή των υδάτων. Η καθαρτήρια δύναμη του νερού μπορούσε να απαλλάξει από νοσήματα τόσο τους ανθρώπους όσο και τα ζώα. Όλοι έκαναν το πρώτο τους μπάνιο, ανανεώνοντας τη σχέση με τη θάλασσα. Οι βοσκοί συνήθιζαν να «αρμυρίζουν» τα πρόβατα. Τα οδηγούσαν στην παραλία μετά τη λειτουργία, φώναζαν κι έναν παπά να «τα διαβάσει» και τα έβαζαν στη θάλασσα για να βραχούν. Πίστευαν ότι τα «καθάριζε» η θάλασσα και δεν θα τα πλησίαζαν κατά το επερχόμενο καλοκαίρι τσιμπούρια και άλλα επικίνδυνα έντομα. Άλλωστε τα έντομα του καλοκαιριού ήταν πάντα ένα από τα κύρια προβλήματα που απασχολούσαν τους αγροτικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσμούς.

Οι γεροντότεροι κάτοικοι του Μεραμπέλλου θυμούνται ακόμη την ξεχασμένη σήμερα τελετουργία του αλμυρίσματος. Όλοι ξέρουν πως ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βάλουν τα πρόβατα στη θάλασσα. Αυτό όμως δεν εμπόδιζε τους βοσκούς να επαναλαμβάνουν κάθε χρόνιο την ίδια διαδικασία. Ακόμη κι εκείνοι που δεν ασκούσαν την κτηνοτροφία σε επαγγελματική βάση, αλλά διατηρούσαν οικόσιτα ζώα, έκαναν το ίδιο. Ακόμη και τα άλογα και τα γαϊδουράκια έπρεπε να «βουτήξουν» στη θάλασσα εκείνη τη μέρα. Η ελληνική λαογραφία έχει καταγράψει πλήθος σχετικών εθίμων σε κάθε γωνιά της χώρας.

Παλιότερα η «κάθοδος» στις παραλιακές περιοχές και η μετάβαση στις πηγές και στα ποτάμια αποτελούσε το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εορτής της Ανάληψης. Αλλού έπαιρναν νερό από σαράντα κύματα και μ’ αυτό ράντιζαν το σπίτι, αλλού έμεναν στην άκρη της θάλασσας περιμένοντας να περάσουν από τα πόδια τους σαράντα κύματα, όσες είναι και οι μέρες που έχουν παρέλθει από την ημέρα της Ανάστασης κι αλλού συνήθιζαν να «σαραντίζουν» τον μεταξόσπορο. Η μετάβαση στις θαλάσσιες περιοχές συνδυάζεται αρμονικά με τη συμβολική του αριθμού σαράντα. Κι αν η Ανάληψη ήταν πάντα μια από τις μεγάλες γιορτές της ελληνικής άνοιξης – στο μεταίχμιο που οδηγεί στην έναρξη του καλοκαιριού- για τα παιδιά των παλαιότερων εποχών ήταν ένα ατέλειωτο παιχνίδι με το θαλασσινό νερό. Ήταν το πρώτο μπάνιο της χρονιάς. Σήμερα, όμως, είναι εξαιρετικά δύσκολο να συναντήσει κανείς τα περισσότερα από τα έθιμα της ημέρας, καθώς η αστικοποίηση έχει αλλάξει το λατρευτικό τοπίο. Ωστόσο η Ελούντα επιμένει…

Μια κοινωνία που έχει στηρίξει την επιβίωσή της στον τουρισμό προσπαθεί με πολλούς τρόπους να διατηρήσει πολιτιστικά στοιχεία του παρελθόντος. Δεν είναι μόνο η γιορτή της Ανάληψης και η τελετουργική μαζική είσοδος στη θάλασσα, η γιορτή που διατηρείται στην αυθεντική της μορφή. Είναι και οι πολιτιστικοί φορείς, όπως ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος που φροντίζει να διασώσει τις μνήμες από την εποχή που οι Ελουδιανοί ζούσαν από τις φημισμένες αλυκές τους, την εξόρυξη της ακονόπετρας και την καλλιέργεια της γης τους.