Ο χρυσελεφάντινος θρόνος του Δία στον Ψηλορείτη

Κείμενο – φωτογραφίες ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ www.karmanor.gr

Ένας περίτεχνος χρυσελεφάντινος θρόνος ήταν στημένος στο Ιδαίον Άντρο 800-900 χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού. Κάθε χρόνο τον ετοίμαζαν οι πιστοί για να καθίσει εκεί ο ύψιστος των Θεών, ο Κρητικός Δίας, το θείο βρέφος που διαδέχτηκε τον Νεαρό Θεό της Βλάστησης, την σπουδαία προϊστορική θεότητα της Κρήτης και συνοδό της Μεγάλης Μητέρας Θεάς.

Το Ιδαίο άντρο στον χιονισμένο Ψηλορείτη

Ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε την ευφυή έμπνευση να μελετήσει τα κομμάτια του ελεφαντόδοντου και να διακρίνει ομοιότητες με ανάλογα ευρήματα από την Ανατολή. Άλλωστε, και η ίδια η ιδέα του κενού θρόνου από τους μεγάλους πολιτισμούς της ανατολής φαίνεται να έλκει την καταγωγή του…

Ο Γιάννης Σακελλαράκης ξεναγεί τον Νίκο Ψιλάκη στην ανασκαφή των Αρχανών (2000).

Την επόμενη μέρα κιόλας βρισκόμουν στις Αρχάνες, στο σπίτι του. Στο αρχοντικό που χρησιμοποιούσε ως θερινό (ενίοτε και χειμερινό) καταφύγιο για κείνον και την Έφη του, έχοντας πάντα συντροφιά τον Οθέλο, ένα πανέξυπνο τετράποδο, ένα σκυλί, που, αν και δεν είχε ανθρώπινη λαλιά, μιλούσε με τα μάτια. Ο Γιάννης είχε μπροστά του φωτογραφίες και σχέδια, σημειώσεις και συγκριτικό υλικό από χώρες της κοντινής μας Ανατολής, από τη Βαγδάτη και την ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας.

Η συζήτηση κράτησε περισσότερες από τέσσερις ώρες, όπως συνέβαινε συνήθως με τον αλησμόνητο φίλο. Πίσω από τον τεκμηριωμένο λόγο του είχα διακρίνει για μια ακόμη φορά την ευχέρεια να ταξιδεύει στους αιώνες, να ανατέμνει τις εποχές, να αναπλάθει το χώρο, να αναδομεί το χρόνο και να βλέπει τους ανθρώπους ως ολότητες: σάρκα, πνεύμα, ψυχή, συναίσθημα. Ακόμη και το πιο ασήμαντο εύρημα μιας ανασκαφής μπορούσε να τον οδηγήσει στις πιο σύνθετες σκέψεις. Τελικά, ο Γιάννης δεν μελετούσε μόνο τα ευρήματα. Μελετούσε την ανθρώπινη ψυχή… Την ανάγκη του λατρευτή να καταφύγει στο θεό του, την ανάγκη που έκανε τους ανθρώπους να βάζουν κτερίσματα σε τάφους, την αρχέγονη ιδέα για την αθανασία και την αέναη ανακύκλωση – αναγέννηση της ζωής. Εκείνη την εποχή ο μύστης αρχαιολόγος ετοίμαζε τη δημοσίευση των ευρημάτων του. Και την τεκμηρίωση του υλικού του για τον Θρόνο του Μεγάλου Θεού.

Ο Γιάννης και η Έφη σε τρυφερές στιγμές μετά την ανασκαφή

Στα τέλη του περασμένου Οκτώβρη ο Γιάννης Σακελλαράκης άνοιξε τα φτερά του και αναχώρησε από τον εφήμερο τούτο κόσμο. Ίσως να πήγε να συναντήσει όλους εκείνους που είχε ξεθάψει από τη σκόνη και τη λήθη του χρόνου, ίσως να ήξερε πως τον περιμένουν οι λατρευτές με τα μικρά μυροδοχεία, πως τον περιμένει ο ιερέας της Μεγάλης Μητέρας Θεάς. Γιατί όχι και η ίδια η Μεγάλη Μητέρα με τον Νεαρό Βλαστικό Θεό της; Με τους διαδόχους τους στους θρόνους των ουρανών, τον Δία, τον ολόφωτο Απόλλωνα ή ακόμη και τον ίδιο τον Ιησού Χριστό των Ορθοδόξων, που γνωρίζει την ετήσια τελετουργία της ανάστασης δίνοντας ελπίδα στους θνητούς με το να κατανικήσει τη φθορά του θανάτου;

Θυμάμαι όταν είχα συναντήσει τον Γιάννη μια Μεγαλοπαρασκευή στην Οδηγήτρια να παρακολουθεί, παρέα με την Έφη του πάντα, το ξόδι του Θεού με την προσήλωση του βαθύτατα θρησκευόμενου ανθρώπου και τον ανυπέρβλητο σεβασμό προς την κάθε μορφής λατρεία, δηλαδή προς την πιο ευγενική έκφραση της ανθρώπινης ψυχής. Ήταν τότε, αρχές της δεκαετίας του ’80, που τον είχα ακούσει για πρώτη φορά να λέει το περίφημο «ένδον σκάπτε…»

Ο Γιάννης έφυγε αθόρυβα. Και μας ξάφνιασε όλους. Μόλις δυο–τρεις μήνες πριν βρισκόταν στην Κρήτη και αναζητούσε μαρτυρίες και τεκμήρια στα ψηλά βουνά. Η ανασκαφή του 2010 έμελλε να είναι και η τελευταία της συναρπαστικής ζωής του. Με δικαιολογημένη απορία, λοιπόν, και με ανάλογη οδύνη ακούσαμε το μαντάτο του.

Ξέραμε ότι δεν ήταν από τους ανθρώπους που περνούν απαρατήρητοι από τούτη τη ζωή. Δεν ξέραμε, όμως, ότι υπάρχει μια άλλη κατηγορία θνητών. Είναι αυτοί που αναχωρούν απαρατήρητοι, λες και επιλέγουν ένα μυστικό δρόμο για να ταξιδέψουν στον κοινό ανθρώπινο προορισμό, στο επέκεινα.

Το κείμενο που ακολουθεί αφιερώνεται στη μνήμη του και από τον γράφοντα και από το περιοδικό, το Κρητικό Πανόραμα, που ο αξέχαστος φίλος το είχε αγκαλιάσει με θέρμη από τα πρώτα του βήματα. Είναι μια ανάπλαση της συζήτησης που είχε δημοσιευτεί τότε, σε τετρασέλιδο αφιέρωμα, στο αθηναϊκό «Έθνος».

Θρόνος από την Κύπρο. Ο θρόνος του Ιδαίου, όμως, δεν σώθηκε...

Ο Θρόνος του Δία φαίνεται να ανήκε σε μια παράξενη εποχή για την Κρήτη. Είχε καταστραφεί ο περίφημος προϊστορικός πολιτισμός της, είχαν περάσει και οι Μυκηναίοι από το νησί. Τίποτε όμως δεν φαίνεται να είχε χαθεί οριστικά. Τα ιερά τοπία παρέμεναν ιερά, τα σπήλαια διατηρούσαν όλη την αίγλη τους, οι λατρευτές έφταναν για αιώνες στα φημισμένα προσκυνήματα για να αποθέσουν τις προσευχές και τις ελπίδες τους στις θεότητες. Όλοι αυτοί που συνέχιζαν να καταφτάνουν στην Κρήτη από τις Συροπαλαιστινιακές ακτές και από τη Βόρεια Αφρική κουβαλούσαν αναθήματα από τους τόπους τους. Το ταξίδι των προσκυνητών ήταν πάντα μια από τις πιο σοβαρές μορφές διάχυσης και διάδοσης των πολιτισμών. Κάπως έτσι φαίνεται να έφτασε κατά τον 8^ο αιώνα ένας λαμπρός χρυσοελεφάντινος θρόνος στην Κρήτη. Είχε κατασκευαστεί στη μακρινή Μεσοποταμία, σε περιοχές όπου υπήρχε άφθονο το ελεφαντόδοντο και οι άνθρωποι ήξεραν καλά τα μυστικά της κατεργασίας του. Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε σήμερα το ταξίδι του θρόνου. Από κάποια ασιατική ακτή της Ανατολικής Μεσογείου φορτώθηκε σε σκάφος, ταξίδεψε για μέρες στη θάλασσα, έφτασε στις κρητικές παραλίες του νότου. Κι από κει, με προσοχή και δέος, ξαναφορτώθηκε για να μεταφερθεί σε υψόμετρο 1500 μέτρων, στο ιερό σπήλαιο του Δία. Τοποθετήθηκε εκεί, σ’ ένα άγριο τοπίο που το σκεπάζουν τα χιόνια για πολλούς μήνες του χρόνου, περιμένοντας την ανάσταση (την ανα-γέννηση) του θνήσκοντος θεού, του Κρηταγενούς Δία.

 Όπως πίστευαν οι αρχαίοι, στην Κρήτη ανήκε η μεγάλη τιμή της θεογονίας. Στα χώματά της είχε γεννηθεί ο μεγάλος θεός. Κι όπως πίστευαν οι Κρήτες, στα χώματά τους πέθαινε κάθε χρόνο…

 Ήταν, όμως, ανάθημα ο περίτεχνος θρόνος; Ή μήπως παραγγελία του ευφυέστατου ιερατείου που ήξερε να δημιουργεί το κατάλληλο κλίμα και να προκαλεί το δέος στους προσκυνητές; Οριστική απάντηση δεν υπάρχει. Και πιθανόν να μην υπάρξει ποτέ. Ιδιαιτέρως μετά το ταξίδι του Γιάννη.

- Ένα κομμάτι της πλάτης, είπε, είχε το θέμα του λεγόμενου φτερωτού ήλιου. Μερικά κομμάτια ανήκουν σε σφίγγα και προέρχονται από την πλευρά του θρόνου. Υπάρχουν κι άλλα κομμάτια που μας οδηγούν ασφαλέστατα στο μοτίβο του μεσοποταμιακού θρόνου αλλά δεν μπορούμε να πούμε τίποτα για το μέγεθός του…

Η πληθώρα των ελεφάντινων καταλοίπων που βρέθηκαν σε διαφορετικές εποχές σ’ ένα από τα πιο σημαντικά λατρευτικά σπήλαια της αρχαιότητας είχε προβληματίσει τον Σακελλαράκη. Χρειάστηκε να επισκεφτεί τη Βαγδάτη, περιοχή προέλευσης του χρυσελεφάντινου θρόνου κατά τα φαινόμενα, αλλά και περιοχή που ο αρχαίος πολιτισμός της είχε μεγάλη παράδοση στην κατεργασία του ελεφαντόδοντου. Μεσούντος του πολέμου το ζεύγος Σακελλαράκη βρισκόταν στο αρχαιολογικό μουσείο της ιρακινής πρωτεύουσας σ’ ένα από τα συνηθισμένα ταξίδια μελέτης όχι μόνο των πολιτισμών αλλά και της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το μουσείο ήταν κλειστό. Ο πόλεμος δεν άφηνε περιθώρια για πολιτιστικές δράσεις. Όμως, η τύχη φαίνεται πως ευνοεί τους τολμηρούς. Ο διευθυντής του μουσείου είχε σπουδάσει στη Χαϊδελβέργη, εκεί όπου είχε διδάξει ο Σακελλαράκης. Οι πύλες άνοιξαν μόνο για τους δυο Έλληνες αρχαιολόγους που πέρασαν αρκετές ώρες μέσα στον αμύθητο πλούτο των εκθεμάτων, στα κατάλοιπα ενός από τους πιο σημαντικούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας.

Τον ρώτησα για τις πρώτες ενδείξεις. Πώς είχε βρει τα κομμάτια του κατεργασμένου ελεφαντόδοντου και πώς είχε οδηγηθεί από τις αρχικές ενδείξεις στα πρώτα συμπεράσματα. Μεταφέρω αυτούσια την απάντηση, μαζί με τον υπόλοιπο διάλογο:

-         Υπάρχουν αρχαίες απεικονίσεις που να μας δίνουν την εικόνα του θρόνου; Πώς μπορεί να ήταν ο θρόνος του θεού;

-         Έχομε πολλές παραστάσεις από την Ανατολή, όπου οι βασιλείς κάθονταν σε θρόνους και ο θρόνος ήταν σύμβολο της βασιλικής εξουσίας. Γνωρίζομε πώς ήταν οι θρόνοι, βλέπομε ακόμη και το μέγεθός τους. Ήταν μεγάλοι… είχαν υποπόδια… ήταν έπιπλα ολόκληρα! Ο θρόνος είναι ένα πολύ μεγαλύτερο και πολυτελέστερο κάθισμα, ανάλογα με τη βαθμίδα εκείνου που τον χρησιμοποιεί. Το ιερατείο του Δία ή κάποιος πιστός (αυτό δεν θα το μάθομε ποτέ) έφερε από τόσο μακριά έναν θρόνο ο οποίος έγινε σύμφωνα με τα πρότυπα των βασιλικών θρόνων της Ανατολής.

-         Έχετε αποκλείσει το ενδεχόμενο να είχε κατασκευαστεί στην Κρήτη από ντόπιους τεχνίτες;

-         Ναι! Την εποχή που χρονολογούνται αυτά τα κομμάτια η γνώση των Κρητών ελαφαντουργών είναι αρκετά περιορισμένη. Επομένως είχε έρθει ατόφιος. Βεβαίως δεν αποκλείεται να είχε έρθει σε κομμάτια και να είχαν συναρμολογηθεί στην Κρήτη. Για τη δημοσίευση μερικών από τα ελεφαντουργήματα που έχουν εισαχθεί από τη Μεσοποταμία συνεργάζομαι με το ειδικότερο πρόσωπο στον κόσμο, την Τζωρτζίνα Χέρμαν, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, όπου και ευρίσκονται τα περισσότερα από τα ευρήματα της Ανατολής, και είμαστε σε θέση να ξεχωρίσομε το στυλ, να ξεχωρίσομε ακόμη και χέρια ελεφαντουργών! Μπορούμε δηλαδή να διακρίνομε πράγματα που κατασκευάστηκαν από τα ίδια χέρια. Επομένως είμαστε βέβαιοι για την εισαγωγή τους!

ΜΕ ΡΙΖΕΣ ΣΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΘΡΟΝΟΕΛΚΤΗΡΙΑ…

-         Είναι μια ιδέα. Όταν κατά παράδοση ο Μίνωας ανέβαινε κάθε εννιά χρόνια στην Ίδη, και ξέρομε την ένταση της μινωικής λατρείας στο Ιδαίον Άντρον, τι μπορεί να συνέβαινε; Μπορεί να υπήρχε ένα λατρευτικό προστάδιο, αλλά δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίζομε. Έχομε όμως μια σημαντική πληροφορία από τις πινακίδες της Γραμμικής Β Γραφής. Εκεί διαβάζομε τη λέξη θρονοελκτήρια. Πρόκειται για μια τελετουργία που σχετίζεται με το θρόνο…