ΝΑ ΓΙΑΤΙ ΦΤΙΑΧΝΟΜΕ ΛΟΥΚΟΥΜΑΔΕΣ ΣΤΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΑΙΟΥ: ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ

Μύρισα πάλι τσίκνα σε κάποιο δρομάκι της πόλης κι η μνήμη ταξίδεψε σε καιρούς αλαργινούς, τότε που δεν υπήρχε σπίτι χωρίς λουκουμάδες, τηγανίτες, μαγγίρι. Τρυποτηγανά τον είπαν τον Άγιο Ανδρέα κι έπλασαν δοξασίες και θρύλους για τηγάνια που τρυπούν και γυναίκες που πλήρωσαν ακριβά την αποκοτιά τους να μην τηρήσουν το παμπάλαιο έθιμο.

Μύρισα πάλι τσίκνα κι ο νους μου ταξίδεψε στις ροδοκόκκινες τηγανόπιτες της παιδικής μνήμης, τότε που το λάδι μοσχομύριζε φρεσκάδα, τότε που τα λιοτρίβια δούλευαν ασταμάτητα, τούτες τις μέρες το λιμάζωμα βρίσκεται στο μεγάλο του φόρτε.

Είπα, λοιπόν, ν' αναρτήσω κι εδώ μια μικρή αναφορά στο (πανελλήνιο) έθιμο. Και στη αρχοντιά του λαϊκού μας πολιτισμού που διατήρησε άμεσα και έμμεσα τον αρχαίο θεσμό των απαρχών.

Μεταφέρω το σχετικό απόσπασμα από το (εξαντλημένο) βιβλίο μου "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (σελ. 390):    

"... Όποιος αρκείται στην ανάγνωση των συναξαρικών πηγών ίσως να μην κατανοήσει ποτέ γιατί συνδέθηκε με τα τηγάνια και τις τηγανίτες ο πρωτόκλητος μαθητής του Χριστού, ο ψαράς από τη Βηθσαϊδά, που «όργωσε» τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διδάσκοντας το λόγο του Διδασκάλου του. Θα το κατανοήσει μόνον αν θυμηθεί τους ειδικούς διαιτολογικούς κανόνες που ισχύουν κατά τις περιόδους των τεσσαρακοστών (η εορτή του Αγίου Ανδρέα πέφτει μέσα στη σαρακοστή των Χριστουγέννων) και αν παράλληλα παρακολουθήσει τη ζωή των αγροτικών κοινωνιών του ελληνικού χώρου που αυτήν την περίοδο καταπιάνονται με την (κοπιώδη) συλλογή του ελαιοκάρπου.

Στην Κρήτη το ράβδισμα (ή το μάζεμα με το χέρι, όπως γινόταν σε μερικές περιοχές παλαιότερα) άρχιζε τον Οκτώβρη ή το Νοέμβρη, ανάλογα με την πρωιμότητα της χρονιάς. Στα τέλη του μήνα, όμως, έπρεπε να έχουν αλεστεί οι πρώτες ελιές και να έχει φτάσει στο κάθε σπιτικό το καινούργιο λάδι. Το τηγάνισμα κατά την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα (ή την παραμονή) έπρεπε να γίνει με λάδι από την καινούργια σοδειά. Η χρησιμοποίηση του καινούργιου ελαιολάδου ενσωμάτωνε μιαν ιδιαίτερη τελετουργία. Συχνά έχυναν το λάδι  στο τηγάνι σταυρωτά λέγοντας μιαν ευχή, όπως «καλοκατάλυτο» ή «και του χρόνου». Πιθανότατα πρόκειται για απήχηση των απαρχών, της συνήθειας να μοιράζονται οι πρώτοι καρποί της σοδειάς ή να προσφέρονται στους θεούς.

Οι απαρχές ελαίου είναι ένα από τα πιο συγκινητικά έθιμα των ελαιοπαραγωγικών περιοχών.

Στη Μεσαρά

«το πρώτο λάδι της καινούργιας χρονιάς δεν πήγαινε στο σπίτι, αν δεν σταματούσε εκείνος που το μετέφερε στην εκκλησία και να ανάψει με αυτό τα καντήλια…»

Στη Λάστρο Σητείας

«από το πρώτο λάδι πήγαιναν οπωσδήποτε ένα μπουκάλι ή ένα μίστατο, ανάλογα με το τι μπορούσε ο καθένας, στην εκκλησία. Το μίστατο ήταν σταμνί με πλατύ στόμιο και έβαζε εφτά οκάδες λάδι. Δεκέμβρη καιρό, που συνήθως άλεθαν τις ελιές, έβλεπες κάθε Κυριακή να κουβαλούν τα μίστατα ή τις στάμνες στην εκκλησία. Με το πρώτο λάδι έπρεπε να ανάψουν και το καντήλι του κάθε σπιτικού στο εικονοστάσι».

Εκτός από τις προσφορές στη θεότητα, το έθιμο απαιτούσε «μοίρασμα» των αγαθών που είχε στείλει η θεία ευλογία. Και ως καταλληλότερη μέρα γι’ αυτό θεωρήθηκε η 30η Νοεμβρίου:

«πάσαι αι οικοδέσποιναι αφ’ εσπέρας της εορτής ταύτης, ή και την πρωΐαν κατασκευάζουν τηγανίτας ή μελομακαρόνες κτλ. Όστις δε δεν κάνη τοιούτους, τρυπά το τηγάνιόν του ο άγιος, όθεν και τρυποτηγανάς επικαλείται…» (χφ. Π. Βλαστού στο Ιστ. Αρχ. Κρήτης)

Στις περιοχές όπου παρασκεύαζαν τηγανίτες φρόντιζαν να προσφέρουν από ένα πιάτο σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια και, κυρίως, σε σπίτια που είχαν ανάγκη ή που δεν είχαν ελαιώνες. Η συνήθεια αυτή αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές απηχήσεις των εθιμικών απαρχών. Το ίδιο ακριβώς γίνεται σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου με το πρώτο ψωμί της χρονιάς.

Η «προειδοποίηση» για το τρύπημα του τηγανιού έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα: Αν και δεν φαίνεται να πίστευαν ποτέ ότι ο Άγιος επιδίδεται σε… τρυπήματα μαγειρικών σκευών εν τούτοις φροντίζουν ακόμη και σήμερα να τηγανίσουν κάποιο φαγητό, συνήθως τηγανίτες (τηγανίτους σε άλλες περιοχές) ή μαγγίρι, αυτό το ιδιαίτερο κρητικό φαγητό των αγροτικών νοικοκυριών της Κρήτης..."

Στον πανάρχαιο εθιμικό θεσμό των απαρχών, δηλαδή της προσφοράς των πρώτων καρπών στους θεούς, φαίνεται να έχουν τις ρίζες τους οι λουκουμάδες κι οι τηγανίτες του Αγίου Ανδρέα. Όπως τόσα και τόσα έθιμα που διατηρήθηκαν ατόφια μέχρι τον 20ο αιώνα...

ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

30 Νοεμβρίου 2016