ΛΑΪΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ. ΕΘΙΜΑ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
Λαϊκές τελετουργίες
στην Κρήτη
– Έθιμα στον κύκλο του χρόνου
Σελίδες: 484, σκληρό εξώφυλλο
ISBN: 960-7448-47-2
Βάψιμο πασχαλινών αυγών στη Μονή Παλιανής
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια συστηματική καταγραφή των λαϊκών τελετουργιών, των δοξασιολογιών και των εθιμικών πρακτικών της Κρήτης. Ως λαϊκές τελετουργίες ο συγγραφέας εννοεί τις εθιμικές πράξεις που συνδέονται με τη λαϊκή λατρεία και εκφράζονται με ποικίλες εκδηλώσεις και συμβολισμούς στον κύκλο του χρόνου. Πρόκειται για μια ποιητική και επιστημονική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού και της λαϊκής ψυχής, τεκμηριωμένη με πολυεπίπεδη έρευνα και εντυπωσιακό φωτογραφικό υλικό, λήψεις κυρίως του ίδιου του συγγραφέα από επιτόπιες έρευνες που άρχισαν από τα εφηβικά και τα πρώτα νεανικά του χρόνια, από τη δεκαετία του 1970.
Μέσα από τις λαϊκές τελετουργίες επιβίωσαν πανάρχαιες αντιλήψεις, πανάρχαιες εθιμικές πρακτικές, αυτούσιες ή προσαρμοσμένες στις θρησκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της κάθε εποχής.
Σήμερα, που τα λαϊκά τελετουργικά έθιμα της Κρήτης, όπως και πολλών άλλων περιοχών, βρίσκονται σε υποχώρηση, το βιβλίο αυτό αποτελεί πολύτιμο απόκτημα και μαρτυρία ζωής. Δεν είναι μόνον οι περιγραφές, στην πλειοψηφία τους αποτέλεσμα επιτόπιων ερευνητικών προσπαθειών, αλλά και η διεισδυτική ματιά του συγγραφέα που αναζητά τις καταβολές, τις ρίζες, τις λατρευτικές προεκτάσεις και το κοινωνικό περιεχόμενο της λαϊκής λατρείας, όπως εκδηλώνεται στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κρήτη. Το βιβλίο, όμως, αποκτά γενικότερο ενδιαφέρον για το σύνολο του ελληνικού πολιτισμού, αφού προσφέρει υλικό για την πληρέστερη προσέγγιση ανάλογων ή παράλληλων εθιμικών πρακτικών του ελληνικού και του ευρύτερου μεσογειακού χώρου.
Η "ιπτάμενη" εικόνα της Παναγιάς της Καρδιώτισσας
ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙ’ ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Ειλικρινά υποστηρίζω, ότι το έργο του κ. Ψιλάκη είναι ένα απόκτημα της ελληνικής λαογραφικής επιστήμης.
...Φωτογραφίες άριστες από κάθε άποψη: σε μαρτυρική αξία σε τεχνική και καλλιτεχνική απόδοση (κάποιες από αυτές είναι σαν πίνακες ζωγραφικής). Ο Ψιλάκης αλώνισε για πολλά χρόνια την Κρήτη προκειμένου να συγκεντρώσει αυτό το πλουσιότατο υλικό.
Μ. Γ. Μερακλής, ομ. καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας (2007)
Η εργασία του Νίκου Ψιλάκη αποτελεί έναν ισχυρό κρίκο που συνδέει τη σημερινή Κρήτη - γιατί όχι και τη σημερινή Ελλάδα;- με το απώτερο παρελθόν της. Οι φωτογραφίες του είναι πολύτιμα τεκμήρια του όλου πολιτισμού μας, άψογες τεχνικά, πρωτότυπες, ανεπανάληπτες σε τεκμηριωτική, αισθητική και καλλιτεχνική αξία.
Δρ. Γιώργος Αικατερινίδης, π. Διευθυντής Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (2007).
Παρακολουθώ τώρα και χρόνια την προσπάθεια του Νίκου Ψιλάκη να καταγράψει με τον φακό του όλα όσα δεν έχει προσπαθήσει κανείς μέχρι σήμερα. Με τόσα χρόνια έρευνας και συστηματικής εργασίας έχει συγκεντρώσει πολύτιμο υλικό που κάθε Πανεπιστήμιο θα το ζήλευε.
Γιώργος Νικολακάκης, Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης (12-4-2006)
Η εργασία αυτή αποτελεί μια εμπεριστατωμένη κριτική εξέταση της παράδοσης και θα απασχολήσει στο μέλλον πολλούς ερευνητές, εκείνους που πιστεύουν στην ταυτότητα ενός λαού, στην αξία της παράδοσης και τη συνεκτική ισχύ της σε καιρούς αποδόμησης, απαξίωσης, πολιτιστικής ομογενοποίησης και σύγχυσης.
Γιάννης Κουγιουμουτζάκης, καθηγητής ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης (12-4-2006).
Οδηγούμενος από το μεράκι του ο Νίκος Ψιλάκης απαθανάτισε σημαντικές στιγμές του λαϊκού βίου, όπως λατρεία σε ιερά κορυφής, δεντρολατρικές πρακτικές, λιτανείες, αποκριάτικα μιμοδράματα, και άλλες λιγότερο γνωστές αλλά και άγνωστες σήμερα εθιμικές πρακτικές. Στο σύνολό τους οι φωτογραφίες εκτός της αισθητικής τους προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες και επιτρέπουν περισσότερες της μια αναλύσεις.
Μιχάλης Τρούλης, Φιλόλογος, Πρόεδρος της Λαογραφικής Εταιρίας Ρεθύμνου (2006)
Χαμένος πλούτος
«Οι παλιοί παπάδες της Κρήτης θυμούνται ακόμα την εποχή που ευλογούσαν το στάρι ή το κριθάρι για να βλαστήσει ο σπόρος. Αυτή η τελετουργία έχει σβήσει από τις αρχές του '70, όταν εγκαταλείφτηκε η καλλιέργεια των δημητριακών. Η υποχώρηση των λαϊκών τελετουργιών και των εθίμων, όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και σε πολλές περιοχές της Βαλκανικής και της Μεσογείου, είναι γεγονός και οφείλεται στις μεταβολές των οικονομικών και κοινωνικών (αλλά και των ψυχολογικών) συνθηκών μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήδη από το 1930 και έπειτα, δεν γίνονται λιτανείες με την εικόνα του Αγίου Τρύφωνα ούτε κρεμούν κάμπιες στην εικόνα του για να «υπενθυμίσουν» στον Άγιο να τις εξαφανίσει από τις καλλιέργειες. Το πετρέλαιο και τα εντομοκτόνα τον... αχρήστευσαν.
Αργότερα, όταν επεκτάθηκε η χρήση αλωνιστικών μηχανών, ξεχάστηκε το έθιμο να στήνουν “λαμί” στα αλώνια και να προσκυνούν τον καινούργιο καρπό. Αυτά τα λίγα παραδείγματα μαρτυρούν πόσο πολύτιμο είναι ένα βιβλίο που συγκεντρώνει και διασώζει τον νεότερο λαϊκό πολιτισμό. Γι’ αυτό και ξεχωρίζει το πλούσιο λεύκωμα του Νίκου Ψιλάκη, ερευνητή ακούραστου, που καταγράφει με διεισδυτικότητα και ημερολογιακή τάξη τα λαϊκά δρώμενα και τις λατρευτικές τελετουργίες της Κρήτης από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Το βιβλίο του έχει «θερμοκρασία», παράγει συγκίνηση, είναι καλογραμμένο, ενσωματώνει πλήθος ιστορικών στοιχείων και συμπληρώνεται από πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό».
Αριστοτελία Πελώνη, εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ»
Μ. Παρασκευή στο Πετροκεφάλι Μεσαράς
Μελέτη εντυπωσιακή για την πρωτοτυπία και την πληρότητά της
«Τα καινούργια στοιχεία του πασχαλινού εορτασμού είναι πολύ δύσκολο να διαβρώσουν τους ελληνικούς συμβολισμούς, βαθιά ριζωμένους στον ψυχισμό των ανθρώπων, και να δημιουργήσουν καινούργιες εθιμικές πρακτικές, όπως έγινε κιόλας με τις χριστουγεννιάτικες συνήθειες. Μπορεί να ήρθε και στην Ελλάδα ο λαγός ως πασχαλινό σύμβολο, μπορεί να κοσμεί ακόμη και τα κεράκια που δίνουν ως δώρα οι νονοί στα βαφτιστήρια τους, αλλά εξακολουθεί να κυριαρχεί σ’ όλο το εθιμικό πλαίσιο της Μεγαλοβδομάδας και της Λαμπρής το έντονο ελληνικό χρώμα. Ας σημειώσουμε, όμως, ότι η συνήθεια της ρίψης των βεγγαλικών που εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα (μετά το 2000 περισσότερο) έχει αλλοιώσει την παραδοσιακή τελετουργική μυσταγωγία της Λαμπρής. Τείνει να την μετατρέψει σε απλό θέαμα μειώνοντας τη συμμετοχή της κοινωνίας. Πολλοί πολιτιστικοί φορείς, ακόμη και δήμοι, ξοδεύουν μεγάλα ποσά αγοράζοντας ποσότητες βεγγαλικών σαν αυτά που βλέπουμε στους γάμους των αστικών δυτικών κοινωνιών» (σελ. 182-183).
Διαβάζοντας κάποιος το νέο βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη. Έθιμα στον κύκλο του χρόνου, εύκολα θα καταλήξει στην ίδια διαπίστωση που κάνει ο συγγραφέας για τα έθιμα της περιόδου της Λαμπρής και για τα έθιμα όλου του χρόνου: από τη μια πανάρχαιες εθιμικές πρακτικές, που επιβιώνουν μέχρι σήμερα αυτούσιες ή προσαρμοσμένες στις συνθήκες της εποχής, απ’ την άλλη σύγχρονες - επείσακτες συνήθειες και κάπου στη μέση δεκάδες λαϊκές τελετουργίες σωπασμένες και ξεχασμένες ή στην καλύτερη των περιπτώσεων προνόμιο ολιγομελών και απομακρυσμένων περιοχών.
Ο συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης, παθιασμένος εραστής του λαϊκού πολιτισμού εδώ και πολλά χρόνια μάς δίνει, συχνά μαζί με τη γυναίκα του Μαρία, έρευνες, μελέτες και βιβλία αναφοράς όπως η Κρητική Διατροφή, ο Πολιτισμός της Ελιάς, τα Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, η Κρητική Μυθολογία, το Ψωμί των Ελλήνων και πολλά άλλα.
Οι φωτιές του Άϊ Γιάννη
Στον παρόντα, ογκωδέστατο τόμο καταθέτει συγκεντρωμένο το αποτέλεσμα μιας ερευνητικής δουλειάς που κράτησε πάνω από τριάντα χρόνια, για τις λαϊκές τελετουργίες, τις δοξασιολογίες και τις εθιμική πρακτικές της Κρήτης. Ως λαϊκές τελετουργίες ο συγγραφέας εννοεί τις εθιμικές πράξεις που συνδέονται με τη λαϊκή λατρεία και εκφράζονται με ποικίλες εκδηλώσεις και συμβολισμούς στον κύκλο του χρόνου. Στον πρόλογό του επισημαίνει ότι τα λαϊκά τελετουργικά έθιμα της Κρήτης, όπως και πολλών άλλων περιοχών της Βαλκανικής και της Μεσογείου, βρίσκονται σε υποχώρηση κατά τις τελευταίες δεκαετίες ή υφίστανται σημαντικές μεταβολές, άρρηκτα συνδεδεμένες με τις μεταβολές των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Ως κομβικό σημείο αυτής της διατάραξης θεωρεί τα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν ο εξηλεκτρισμός της υπαίθρου και η εκμηχάνιση της αγροτικής παραγωγής μεταβάλλουν τις κοινωνίες και τις οικονομικές δομές του νησιού, με φυσικό επακόλουθο τη μεταβολή των ψυχολογικών συνθηκών που καθόριζαν το εθιμικό περιβάλλον στον κύκλο του χρόνου.
Οι λαϊκές τελετουργίες που καταγράφονται και παρατίθενται με ημερολογιακή τάξη σ’ αυτό το βιβλίο αφορούν κυρίως στο νεότερο λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, αν και όπου του το επιτρέπει το υλικό, ο Νίκος Ψιλάκης πάει πιο πίσω στο χρόνο, σε παλαιότερες τελετουργικές πρακτικές.
Ο Νίκος Ψιλάκης στη μελέτη του, εντυπωσιακή για την πρωτοτυπία και την πληρότητά της, δεν περιορίζεται σε μια απλή πληροφοριακή και περιγραφική προσφορά (πράγμα διόλου ευκαταφρόνητο), αλλά προχωρά σε συγκρίσεις και επιστημονικές ανιχνεύσεις και εμβαθύνσεις φωτίζοντας από πολλές γωνίες το υλικό του και καταλήγοντας σε χρήσιμα ανθρωπολογικά συμπεράσματα. Ο συγγραφέας με αγάπη και στοργή συλλέγει και μελετά λαϊκές τελετουργίες του αγροτικού και αστικού χώρου, ερμηνεύει αυτές τις εκδηλώσεις της ζωής και τις αφηγείται με μια γλώσσα ρέουσα και ποιητική, απολαυστική μέσα στον πλούτο και την απλότητά της.
Φυσικά οι αναγνώσεις μιας τέτοιας μελέτης είναι πολλαπλές και πολυεπίπεδες. Εύκολα μπορούν να διακριθούν και αναλόγως να αξιοποιηθούν τα ιστορικά, θρησκειολογικά, κοινωνιολογικά, οικονομικά στοιχεία, που αφθονούν στις σελίδες του βιβλίου. Πλουσιότατο και κατατοπιστικότατο και το φωτογραφικό υλικό που πλαισιώνει και συμπληρώνει τα κείμενα. Οι λήψεις έχουν γίνει από τον ίδιο τον συγγραφέα κατά τη διάρκεια των επιτόπιων ερευνών του.
Συγκεφαλαιώνοντας θα λέγαμε ότι ο Νίκος Ψιλάκης αποτίει έναν ξεχωριστό φόρο τιμής στους ανώνυμους λαϊκούς ανθρώπους, στις αγροτικές κοινωνίες των περασμένων δεκαετιών, που διατήρησαν και συνέχισαν ή δημιούργησαν αυτόν τον εθιμικό κώδικα, «ικανό όπως πίστευαν να διασφαλίσει τον οίκο, την υγεία των μελών του και την επάρκεια αγαθών»: τα πολυσπόρια ή οι επιβιώσεις τους, οι εικονικές αροτριώσεις, οι μεταφορές αγιασμού ή ευλογημένων ανθέων στα σπαρτά, οι περισχοινισμοί, οι λιτανείες για αποτροπή των κινδύνων, οι τελετουργίες που σχετίζονται με το νερό, οι σταυροί που πλέκονται στα στάχια, ο «σωρός» είναι μερικές από τις αγροτικές τελετουργίες που καταγράφονται και αναλύονται στο βιβλίο.
Συγχρόνως όμως, το συγκεκριμένο υλικό είναι και ο ασφαλέστερος οδηγός γι’ αυτούς που αγαπούν και σέβονται τη λαϊκή παράδοση, τη γονιδιακή αυτή μνήμη, και προσπαθούν να την προστατεύσουν και διαφυλάξουν από τις κακόγουστες αναβιώσεις, τους φολκλορισμούς και τις γραφικότητες, που αφθονούν πλέον και απειλούν να διαβρώσουν και να αλλοιώσουν παραδοσιακές μορφές πολιτισμού με βαθύτατη ιστορία».
Παναγιώτης Στυλ. Σκορδάς
περιοδικό «ΑΝΤΙ», εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»
